De Nachtwacht

De Nachtwacht is het bekendste schilderij van Rembrandt van Rijn, en misschien wel van Nederland. Door die bekendheid is het schilderij de afgelopen eeuwen vaak onderzocht. Wat weten we van De Nachtwacht?

Officiële naamgeving

De Nachtwacht is het bekendste schilderij van Rembrandt van Rijn. Ondanks dat het schilderij bekend staat als 'De Nachtwacht', heet het officieel: De compagnie van kapitein Frans Banning Cocq en luitenant Willem van Ruytenburgh maakt zich gereed uit te marcheren. Rembrandt schilderde het tussen 1639 en 1642. Het schilderij werd door de Compagnie, zoals beschreven in de titel, besteld. Aangenomen wordt dat het rond 1796 voor het eerst de naam 'De Nachtwacht' kreeg.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

De schutterscompagnie

De compagnie die op de nachtwacht is afgebeeld is één van de schutterscompagnieën van Amsterdam. Aan het einde van de zestiende eeuw had vrijwel iedere stadswijk in Amsterdam een dergelijke compagnie, die met de verdediging van de stad waren belast. Het waren voorname gezelschappen in het Amsterdam van de zestiende eeuw en een schilderij om die status te bevestigen hoorde er helemaal bij. Ze besloten dan ook aan Rembrandt van Rijn te vragen om het portret te maken. Hij woonde op dat moment op de Breestraat, dichtbij de Kloveniersdoelen. In het familiearchief van Banning Cocq stond een beschrijving van het schilderij: Schets van de schilderije op de groote Sael van de Cleveniers Doelen, daerinne de Jonge Heer van Purmerlandt als Capiteijn, geeft last aen zijnen Lieutenant, de Heer van Vlaerdingen, om sijn Compaignie burgers te doen marcheren.

Een donker tafereel

De naam 'De Nachtwacht', heeft het schilderij gekregen door de donkere kleuren die Rembrandt gebruikte in het schilderij. In de loop van de eeuwen zijn de kleuren overigens nog donkerder geworden. Er werd daarom aangenomen dat het afgebeelde tafereel zich ’s nachts afspeelde. In de achttiende eeuw kreeg het zodoende de naam waaronder wij het nu kennen. In diezelfde eeuw kreeg het schilderij ook de vorm die we nu kennen. Toen het schilderij in 1715 verhuisde, bleek het te grot te zijn voor de nieuwe plek waar het moest komen te hangen. Daarom werden er delen van het schilderij afgesneden. Die delen zijn nooit bewaard gebleven, maar dankzij schetsen van het schilderij die eerder werden gemaakt, kunnen we een redelijke schatting maken van hoe het schilderij er ooit uit heeft gezien en weten we dat er uiterst links waarschijnlijk nog personen op het doek hebben gestaan.

Aanvallen op het doek

De Nachtwacht werd groots gerestaureerd in 1975 en 1976 nadat een verwarde man het schilderij aanviel en flink beschadigde. De kennis die tijdens die restauratie is opgedaan, werd tijdens een nieuw onderzoek dat in 2019 begon, opnieuw gebruikt. Zo kan er mogelijk achterhaald worden wat het effect van het verstrijken van de afgelopen jaren op het schilderij is geweest.

Overigens was de aanval in 1975 niet de eerste en laatste keer dat de Nachtwacht werd aangevallen. Ook in 1911 viel een man met een slagersmes het doek aan, en in 1990 besproeide een man het schilderij met zoutzuur. In beide gevallen raakte alleen de vernislaag beschadigd.

Een jaar lang onderzoek

In 2019 begon het Rijksmuseum aan een nieuw onderzoek naar De Nachtwacht. Daarbij werd het schilderij met de modernste technieken onderzocht en voorbereid op een nieuwe restauratie. Met fotografie en röntgenscanners is onderzocht hoe Rembrandt schilderde en wat voor verf hij gebruikte. Aan de hand van de opgedane data wordt een behandelplan opgesteld die leidend zal zijn voor de daadwerkelijke restauratie.

Een van de onderdelen van het onderzoek was de reconstructie van een deel van het schilderij dat verloren is gegaan. Op basis van kopieën van het schilderij, waarschijnlijk gemaakt door Gerrit Lundens, en kunstmatige intelligentie zijn in 2021 de missende delen weer 'toegevoegd'. De computer kon de figuren op de kopieën van Lundens 'naschilderen' met de techniek en het kleurgebruik zoals Rembrandt die toepaste. De toevoegingen zijn op tijdelijke panelen bij het schilderij gehangen, zodat bezoekers een idee kunnen krijgen van hoe het schilderij er echt uit gezien.

Openheid en helderheid

Maar waarom heeft het Rijksmuseum besloten om de restauratie in het openbaar te doen? Katrien Keune, hoofd van de science-afdeling van het Rijksmuseum, stelt dat het belangrijk is om open en helder te zijn in wat ze doen. Ze willen naar het publiek afstralen hoe zorgvuldig en veilig het onderzoek wordt uitgevoerd. Daarnaast willen ze ook de Nachtwacht niet zo lang weghalen van het publiek. Het is natuurlijk ook uiterst interessant en leerzaam hoe zo’n restauratieproject in elkaar steekt.

Nachtwacht van klompjes

Van de Nachtwacht zijn inmiddels ontelbaar veel – soms erg creatieve - versies nagemaakt. In 2011 beschilderde een klompenmaker duizenden klompjes om daarmee een mozaïek van de Nachtwacht te maken. De Nachtwacht van klompen, gemaakt door klompenvakman Martin Dijkman, telt maar liefst 30 000 klompjes van 3,5 centimeter. Het beschilderen is monnikenwerk want het luistert heel nauw. Dijkman heeft er drie jaar over gedaan om de kopie van de nachtwacht af te ronden.

Dit artikel is een bewerkte versie van een artikel dat eerder op IsGeschiedenis is verschenen.