Tutoyeren door de eeuwen heen

Roy Sprangers
In 2011 wilde PVV-Kamerlid Harm Beertema met de invoering van de ‘zeg-maar-meneer-Jansen-motie’ leerlingen weer verplichten de beleefdheidsvorm ‘u’ te gebruiken bij het aanspreken van hun leraar. Op deze manier hoopte hij de professionele afstand tussen leraar en leerling te herstellen. Opmerkelijk is dat tot de zeventiende eeuw ‘jij’ juist de beleefdheidsvorm in de Nederlandse taal was.

Hebban olla vogala

Zelfs in één van de oudst bekende geschreven Nederlandse teksten wordt getutoyeerd. De elfde-eeuwse zin ‘Hebban olla vogala nestas hagunnan hinase hi enda thu’ (Hebben alle vogels nesten begonnen, behalve ik en jij) eindigt namelijk op het Oudnederlandse woordje ‘thu’, wat bekend stond als een familiare aanspraakvorm. De tegenhanger van ‘thu’ was ‘gij’, een meervoudsvorm en dus de beleefdere manier van aanspreken. In latere eeuwen werd ‘thu’ grotendeels vervangen door ‘du’ en kreeg ‘jij’ dezelfde betekenis als ‘gij’, maar de verhoudingen bleven hetzelfde.

Alleen 'jij' en 'gij' bleven over

Rond de dertiende eeuw verdwenen ‘du’ en ‘thu’ echter grotendeels uit het Nederlandse taalgebruik. Onder invloed van de Franse taal hield het Nederlands alleen nog de bijzonder beleefde vormen ‘jij’ en ‘gij’ over als manieren om iemand aan te spreken. Hierdoor verloren beide woorden al snel hun bijzondere betekenis en bestond er lange tijd geen duidelijk onderscheid tussen het vousvoyeren en het tutoyeren.

Opkomst van 'u' als nieuwe beleefdheidsvorm

Hier kwam pas in de zeventiende eeuw verandering in, toen leden van de hogere kringen elkaar in brieven aan begonnen te spreken met ‘Uwe Edelheit’, om zich zo te onderscheiden van het inmiddels gewoon geworden ‘jij’. In de achttiende werd deze beleefdheidsvorm afgekort tot ‘U.E. ‘, wat in spreektaal vervolgens weer ‘uwe’ werd. Op deze manier kwam men in de negentiende eeuw uiteindelijk tot ‘u’, wat sindsdien de beleefdheidsvorm is ten opzichte van het tutoyerende ‘jij’.