Denis Diderot: een radicale filosoof met conservatieve trekjes

Historici zien tijdens hun studie en onderzoek talloze personen uit het verleden voorbijkomen. Maar hebben historici ook een favoriet? Een persoon uit het verleden van wie zij denken dat iedereen er meer over zou moeten weten, een persoon over wie ze maar niet uitgepraat raken of naar wie ze graag nog veel meer onderzoek doen? We vroegen het Philip Post.

Philip Post is een historicus verbonden aan de Universiteit Utrecht. Eerder werkte hij voor de Universiteit Maastricht en de Universiteit Leiden. Hij is gespecialiseerd in de geschiedenis van het Nederlandse kolonialisme en de Verlichting.

Wat is uw favoriete historische figuur?

“Denis Diderot, een filosofisch denker tijdens de Verlichting. Hij is het meest bekend van de Encyclopédie die hij samen met Jean le Rond d'Alembert geschreven heeft.’’

Wat is de filosofie van Diderot?

“Diderot is een filosoof die zich eigenlijk niet laat reduceren tot hele makkelijke ideeën. Hij is een complex denker, die in ieder geval heel erg opkomt voor vrijheid in vele vormen. Hij is iemand die zich afzet tegen de invloed van het absolutisme en de almacht van de kerk in de 18e eeuw. Via zijn fictieve verhalen en zijn politieke traktaten probeert hij allerlei vormen van vrijheid en emancipatie te promoten. Hij is iemand die emancipatie op verschillende gebieden voorstaat: sociaal, economisch maar ook seksueel. Het centrale idee is om de macht bij de kerk en de verstikkende normen van de 18e eeuw weg te nemen, zodat er meer vrijheid is voor het individu.’’

“Eén van de radicale aspecten van Diderot is dat hij ideeën had over de verandering van soorten zo’n 90 jaar voor de evolutietheorie werd gepresenteerd door de bioloog Charles Darwin. Hij is dus iemand die het idee van God in twijfel trekt en ook van de kerk, maar ook probeert met een alternatief te komen. Dat is wel iets dat je in de 18e eeuw niet zo heel veel ziet terugkomen.”

Hoe kwam hij op het idee dat er evolutie was?

“Heel lange tijd was het idee gemeengoed dat de aarde rond de 6000 jaar oud was. In de 18e eeuw kwam daar steeds meer verandering in. Mensen begonnen te bedenken dat de aarde veel ouder moest zijn en dat kwam onder andere door de ontdekking van fossielen. Men werd al een beetje meer attent op het idee: misschien zijn er veranderingen in soorten, misschien is er strijd in de natuur en die strijd leidt tot iets als evolutie. Dit leefde ook onder mensen met wie Diderot correspondeerde, zoals Georges-Louis Leclerc de Buffon, die daar al uitgewerkte ideeën over had. Hij spoorde Diderot aan om daarover door te denken. Diderot was dus echt geen Darwin die dat allemaal had uitgedacht, maar hij was wel iemand die nadacht over het transformeren van soorten in iets als een mens.”

“Het leuke aan Diderot is dat hij wetenschapper is, maar ook iemand die fictie schrijft. In die fictie had hij meer vrijheid om bepaalde ideeën te testen, dus ook de ideeën over evolutie. Evolutie kan je niet echt terugvinden in zijn wetenschappelijke werk. In fictie kon hij dus meer zijn creativiteit de vrije ruimte geven en daarin kon hij zijn ideeën kwijt, die niet gepresenteerd konden worden aan een breed publiek. Diderot moest namelijk wel echt rekening houden met censuur. In 1749 heeft hij namelijk enkele maanden vastgezeten, omdat hij atheïsme propageerde. Dus hij was zich bewust van het feit dat zijn teksten ook ernstige repercussies konden hebben.”

“Bij fictie kan je in ieder geval zeggen: maar ik was dat niet, dat waren de figuren die dat zeiden. Heel veel van zijn bibliografie is ook in de vorm van een dialoog. Die dialoogvorm gaf hem ook de mogelijkheid om debatten te hebben en om ideeën uit te testen. Het leuke is dat hij niet hele systematische traktaten schrijft, maar juist veel meer speelse werken, waarin hij ideeën de vrije loop laat en in een gesprek probeert te komen tot iets dat we als de waarheid zouden kunnen beschouwen.”

“Een jaar of twintig geleden heeft de Britse historicus Jonathan Israel een eerste boek uitgebracht over de radicale verlichting: Radicale Verlichting: hoe radicale Nederlandse denkers het gezicht van onze cultuur voorgoed veranderden. Hij schaarde zowel Spinoza als Diderot onder de meest radicalen van deze beweging.”

Wat maakte hem zo radicaal vergeleken met andere verlichtingsdenkers?

“Wat Israel zegt, en wat je ook terug ziet komen in Diderots werk is dat hij bijvoorbeeld kritisch is op het ancien régime in al haar vormen. Hij is kritisch op de kerk en op de traditionele monarchie. Hij was geen democraat, maar hij is wel iemand die zegt dat de macht van de koning moet worden ingeperkt en dat er echt wat gedaan moet worden aan het verlichten van de geesten via onderwijs. Hij wilde dat er eerst een meer verlichte autocratie kwam. Later zou je dan het volk stemrecht moeten geven als de bevolking geletterd was, opleiding genoten had en debatten kon volgen en voeren. Maar het was niet zijn eerste ingeving, dat het goed komt als je iedereen gelijk stemrecht zou geven.”

“Hij is verder in tegenstelling tot zijn tijdgenoten echt wel kritisch op het kolonialisme en dat maakt hem wel een radicalere denker dan veel van zijn tijdgenoten.”

“Hij was heel erg voor emancipatie en ook voor vrijheid van het individu, maar hij had naast zijn radicale ideeën ook wel een meer conservatieve kant. Hij was niet overtuigd dat mannen en vrouwen gelijkwaardig zijn aan elkaar. Vrouwen zag hij toch veel meer als emotionele wezens die echt opgevoed moesten worden voordat ze mee konden praten met de man.”

Wat was zijn kritiek op het kolonialisme?

“Dat het leidde tot een wrede behandeling van de lokale bevolkingen en dat de Europeanen die dat deden zichzelf corrumpeerden. Het kolonialisme gaf volgens hem een drang naar winst en rijkdom die buitensporig was en alleen maar leidde tot de vernietiging van lokale gemeenschappen en van de aarde. Hij meende daarnaast ook wel dat mensen zich in de koloniën mochten vestigen als er genoeg ruimte was, maar dan wel met toestemming van de lokale bevolking.”

Wat is uw favoriete werk van Diderot?

“Mijn favoriete werk is het zogenaamde Supplément au voyage de Bougainville. Louis Antoine de Bougainville was een ontdekkingsreiziger aan het einde van de 18e eeuw, die onder andere naar de stille oceaan ging en daar allerlei eilanden bezocht. Hij kwam hierdoor met allerlei nieuwe samenlevingen in contact. Hij schreef daar ook boeken over, verslagen van wat die allemaal gezien had en mensen die hij had ontmoet. Diderot gebruikte deze reisverslagen als inspiratie en schreef een supplement op dat reisverslag, waarin hij ingaat op de natuurstaat van de mens.”

“Veel denkers in de 18e eeuw die denken daarover na. Als je een samenleving gaat vormen, wat zijn allerlei zaken die kunstmatig of artificieel zijn en hoe kunnen we die oorspronkelijke mens bestuderen en al die lagen als het ware eraf pellen. Diderot zegt dat we inspiratie kunnen ontlenen aan De Bougainville, die naar Tahiti ging en daar doet alsof hij een natuursamenleving ziet en ervaart.”

“Dit werk gaat heel erg over seksualiteit. Diderot stelt in zijn werk de vraag: ‘Hoe kunnen we een christelijke moraal, waarin seks gezien wordt als iets zondigs en verwerpelijks, vervangen door een bredere interpretatie van seksualiteit als iets waar je ook van kunt genieten en wat ook belangrijk is voor de productiviteit van een samenleving?’ Dus hij heeft hierin ook allerlei ideeën over seksualiteit als iets moois, maar wel iets dat ook gecontroleerd moet worden door de samenleving, als iets dat gevaar met zich meebrengt. Het bijzondere is dat het een kritiek is op het christendom, maar tegelijkertijd het alternatief dat geboden wordt ook allerlei haken en ogen bevat. Het is niet heel duidelijk van wat hij nou precies wil, waardoor je dat zelf moet gaan interpreteren.”

Waar ziet hij dat gevaar in de seksualiteit?

“Je kunt wel zeggen: we laten alles aan het individu over, maar als mensen dan besluiten om geen kinderen te krijgen, heb je als samenleving wel een probleem. Dan wordt je voortbestaan bedreigd. Dus Diderot was zich er ook wel van bewust dat als een samenleving sterk en productief wil zijn er wel genoeg mensen moeten zijn om dat te realiseren. Dan is seksualiteit wel iets waar de staat zich mee moet bemoeien. Hij was een liberaal en hij geloofde ook heel erg in individueel plezier en individuele rechten, maar hij was ook bewust van het feit dat je als samenleving toch wel bepaalde gedeelde belangen hebt, die soms in spanning staan met de belangen van het individu.”

Wat vindt u naast zijn filosofie aan hem interessant?

“Ik vind ook wel interessant aan hem dat hij ook wel gebreken heeft. Het zal mooi zijn als er een denker was die ging nadenken over rationaliteit en volkssoevereiniteit en een democraat was die geloofde in vrouwenemancipatie en tegen slavernij was en op alle mogelijke manieren was, zoals wij zouden willen dat hij was. Maar het spannende is dat dat niet het geval is. Je had allerlei mensen die, bijvoorbeeld, wel voor de afschaffing van slavernij waren, maar tegen vrouwenrechten. Daar zit een spanning in die wij niet heel goed kunnen begrijpen, maar die voor tijdgenoten heel logisch was. Het boeiende van ons vak als historici, is om die spanning te kunnen analyseren. Hoe kan het dat mensen op een bepaalde manier heel progressief waren en op een ander vlak toch hele ouderwetse ideeën hadden?”

“Ik denk dat dat ook laat zien dat we ook niet te veel onze eigen normen en waarden moeten plakken op deze mensen en we ze ook niet moeten beoordelen volgens ons eigen criterium. We moeten vooral proberen in te zien hoe dat naast elkaar komt te staan. Als je een soort van lijstje hebt met waarden waarvan je wil dat die mensen aan voldoen, en dan iedereen die daar niet aan voldoet wegschuift, dan blijven er denk ik heel weinig mensen over.”

Je moet als historicus dus vooral proberen te begrijpen waarom mensen andere opvattingen hadden dan wij.

“Dat maakt ons vak ook heel interessant en dat maakt je ook een beetje bescheiden in wat je vandaag allemaal niet weet. Het is heel makkelijk om te denken dat wij nu ook, dankzij die Verlichting, snappen wat juist is en dát met elkaar hanteren. Maar ik denk dat Diderot zou zeggen: ‘We hebben ook nog altijd allerlei blinde vlekken op moreel vlak, waar we aan moeten werken.”

“Juist die dialoog met het verleden kan ons ook helpen om aan te scherpen, waar wij nog meer aandacht aan zouden moeten besteden. Dankzij dialoog met deze schrijvers kunnen we daar een beter inzicht in krijgen.”

Wat zijn werken die je zou aanraden voor als je wil meer weten over Diderot?

“Je hebt een mooi werk van Nederlands-Duits historicus Phillip Blom: het verdorven genootschap. Dat gaat meer over Thiry d’Holbach, dat is een vriend van Diderot, maar Diderot komt daar ook veel in terug. Blom is iemand die op heel leuke en mooie wijze het leven en de ideeën van Diderot schetst, maar ook laat zien in welke sociale context die tot stand komt. Als je de smaak te pakken hebt kun je altijd nog kijken naar de werken van Jonathan Israel en Paul Hazard over de Verlichting. Er is ook nog een heel mooie biografie over Diderot: Diderot and the Art of Thinking Freely van Andrew S. Curran. Israel en Hazard schrijven meer over de tijdsgeest, maar Curran focust meer op de achtergrond van Diderot. Je hebt ook een aantal werken van Diderot die zijn vertaald naar het Nederlands, ik denk dat dat ook best wel interessant zou kunnen zijn. Daarvan zou ik aanraden De Droom van d’Alembert en Filosofische Gesprekken.”