Religie en de Franse verlichting

De Europese verlichting was een periode van grofweg de zeventiende tot de negentiende eeuw, die gekenmerkt wordt door de (her)waardering van de menselijke rede. Het is enerzijds een intellectuele stroming waarbinnen wordt nagedacht en gediscussieerd over de rol van God en religie in de samenleving. Religiekritiek wordt daarbij niet geschuwd. Anderzijds kan de verlichting worden gezien als een periode van grote sociale hervormingen. Zo werd de gelijkheid tussen mannen en vrouwen wettelijk vastgelegd en streefde men naar democratie.

De Engelse verlichting

De vraag naar het startpunt van de verlichting is omstreden. Het is wel duidelijk dat in de zeventiende en achttiende eeuw de filosofen David Hume (1711-1776) en John Locke (1632-1704) al kritische vragen stelden over de redelijkheid van religie. Hume stelde daarbij dat religie vooral een sentimentele basis had, en zelfs gevaarlijke vormen aan kon nemen (zoals in de tijd van de grote godsdienstoorlogen in Engeland).

Locke stelde dat de rede de basis moest zijn voor de inhoud van religie en wees daarmee wonderen en de waarheid van de openbaring af. Dit was de gangbare opvatting van het deïsme. Ook pleitte hij voor tolerantie in een brief, die door sommigen als het startpunt van de verlichting wordt beschouwd.

De Franse verlichting

Het Engeland van de zeventiende eeuw kende een relatief grote maatschappelijke en politieke vrijheid. Hoewel deze vrijheden eerder met een land als Frankrijk dan met Engeland worden geassocieerd, waren het de Fransen die een voorbeeld namen aan de Engelsen. De Franse filosofen Montesquieu en Voltaire introduceerden de Engelse verworvenheden en het gedachtengoed in Frankrijk. Zo werd de verlichting een Europese beweging.

Charles-Louis de Sécondat (Montesquieu)

In het Frankrijk van de achttiende eeuw was de kerkelijke organisatie nauw verbonden met de maatschappelijke machten. In deze tijd verscheen er een satirisch werk van de edelman Charles-Louis de Sécondat, baron de la Brède et de Montesquieu (1689-1755), de Perzische brieven. Het werk was een scherpe aanval op de grondvesting van de Franse maatschappij. Montesquieu verzette zich op geestige wijze tegen het staatkundig absolutisme van koning Lodewijk XIV en de ‘valse’ geloofsovertuigingen van de paus.

Montesquieu is vooral bekend door zijn hoofdwerk De geest van de wetten uit 1748. Na een bezoek aan Engeland vond hij dat Frankrijk de deling van de machten en de politieke vrijheden moest overnemen. Deze theorie van de machtsdeling ontleende hij vooral aan de werken van John Locke.

François Marie Arouet (Voltaire)

Ook de Franse filosoof Voltaire (1694-1778) nam de Engelse maatschappij als voorbeeld en blonk uit in geestigheid en spot. Voltaire was in conflict gekomen met de Franse adel, nadat hij zich spottend over hen had uitgelaten. Hij werd hiervoor tweemaal korte tijd opgesloten in de Bastille in Parijs. De adel eiste dat Voltaire naar Engeland zou vertrekken en dit deed hij. Eenmaal in Engeland verbaasde Voltaire zich over de geestelijke en politieke vrijheid in het land. In zijn Brieven over de Engelsen stelt hij deze vrijheden tegenover de corrupte adel en de daarmee verbonden geestelijkheid in Frankrijk.

Voltaire bestudeerde ook de Engelse wetenschappers, onder wie Newton. Newton had met zijn theorie over de zwaartekracht laten zien hoe immens groot en majestueus het universum was. Voltaire voelde hiervoor een diepe eerbied en werd een gelovig mens. Hij ging in God geloven, maar hij werd geen christen. Hij noemde zichzelf een theïst, vergelijkbaar met het deïsme van Locke. Voltaire bleef wel kritisch ten opzichte van het christendom. In verschillende toneelstukken, romans en pamfletten bleef hij de strijd voeren tegen fanatisme, bijgeloof, religieus geweld en kerkelijke dogma’s.

Denis Diderot en Jean d’Alembert

Frankrijk kende nog vele interessante filosofen die op hun manier de kracht van de rede onderzochten en een lans braken voor de wetenschap. Voor sommige filosofen zoals Denis Diderot (1713-1784) en Jean d’Alembert (1717-1783) uitte zich het geloof in de wetenschap in de Encyclopedie van de wetenschappen, kunsten en ambachten (kortweg de Encyclopédie) die tussen 1751 en 1780 uitgegeven werd. Schrijvers als Voltaire en Rousseau leverden hun bijdrage in de vorm van artikelen. De Encyclopédie werd onder politieke en kerkelijke druk enkele malen verboden, maar Diderot ging ondergronds verder met het schrijven van artikelen. Toch is het werk geen radicale aanklacht tegen religie, maar neemt het eerder een sceptische houding aan.

De Franse materialisten

De strijd tegen religie is nog het felst gevoerd door de Franse materialisten, zoals Julien Offray de Lamettrie (1709-1751) en Dietrich von Holbach (1723-1789). Bij Diderot zou de wetenschap wellicht uiteindelijk de godsdienst kunnen vervangen, maar bij Lamettrie en Holbach neemt dit radicalere vormen aan.

In zijn werk De mens als machine stelt Lamettrie dat er geen denkende geest is (zoals bij Descartes), maar alleen materie. Deze materie kan uit zichzelf bewegen, waardoor er geen God verondersteld hoeft te worden die de wereld beweegt. Het denken is voor Lamettrie een functie van het lichaam en heeft niets te maken met een eventuele ziel of geest. Er is alleen maar materie. Het Franse verlichtingsdenken nam hiermee een veel radicalere vorm aan dan het Engelse, dat toch dichter bij de oude tradities bleef staan.