De geschiedenis van Kaliningrad, Russische enclave aan de Oostzee

Wist je dat er een stukje Rusland aan de Oostzee ligt? Dit is Kaliningrad, de Russische enclave ligt tussen Polen en Litouwen. Sinds het uit elkaar vallen van de Sovjet-Unie heeft het gebied geen directe verbinding met Rusland meer, maar is het nog steeds van groot belang. Lees hier hoe Kaliningrad is ontstaan na de Tweede Wereldoorlog en waarom Rusland er zoveel waarde aan hecht.

De oblast Kaliningrad

Kaliningrad is een zogenaamde oblast. Deze bestuurlijke regio’s liggen een niveau onder het nationale niveau. Kaliningrad kan worden vergeleken met bijvoorbeeld het Franse overzeese departement Frans-Guyana. Ook de Oekraïense Krim die sinds 2014 door de Russen wordt bezet is zo'n gebied, maar heeft een hogere status omdat deze door de Russen een republiek genoemd wordt. Kaliningrad kwam in 1945 officieel in Russische handen. Daarvoor was het als Noordoost-Pruisen een onderdeel van het Duitse Rijk. De belangrijkste stad, Königsberg, was een belangrijke haven- en vestingstad.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Duitse vlucht

Voordat de Russen Noordoost-Pruisen in bezit namen, waren veel Duitsers, die hier sinds de dertiende eeuw naar toe waren getrokken, al weggevlucht richting westelijker gelegen gebieden. Aanvankelijk had de hoogste partijleider in het gebied, Erich Koch, de Duitsers verboden om dit gebied te verlaten op straffe van de dood. Toen de Russen echter steeds verder richting het westen oprukten, was Koch een van de eersten die zich snel uit de voeten maakte. Na hem zouden nog 8,5 miljoen Duitsers volgen. Toch bleven er nog veel Duitsers in het gebied wonen die nadat de Russen het gebied in bezit hadden genomen, uiteindelijk toch nog bevolen werden om het gebied te verlaten.

Verrussischt

In 1946 was de meer dan zes eeuwen lange aanwezigheid van de Duitsers vrijwel volledig uitgewist. De Sovjet-Unie had er voor gezorgd dat het gebied werd herbevolkt door voornamelijk Russen, Wit-Russen en Oekraïners. Zelfs de hoofdstad moest eraan geloven. Köningsberg heette namelijk vanaf dat moment Kaliningrad, vernoemd naar de, op dat moment pas overleden, Bolsjewistische revolutionair Mikhail Kalinin. Kalinin was lid geweest van het Russische Politbureau en een van de belangrijkste partijleiders naast Stalin. In 1950 woonden er niet meer dan een kleine 1,2 miljoen inwoners in het aanvankelijk zo dichtbevolkte gebied.

Kaliningrad en de Koude Oorlog

Tussen 1950 en 1960 wilden de Russen Kaliningrad onderdeel maken van de deelrepubliek Litouwen. Omdat het gebied door de oorlog zo zwaar was getroffen, wilden de leiders van de communistische partij aldaar het gebied echter niet hebben. Mogelijk hield men de samenvoeging in Litouwen ook tegen uit angst dat de Russen in het land dan een meerderheid zouden gaan vormen. Omdat tijdens de Koude Oorlog een groot deel van de Russische vloot in Kaliningrad gelegerd werd was de stad lang verboden gebied voor buitenlanders. Aanvankelijk brachten de Russen ook een grote groep Polen naar het gebied, maar na de jaren vijftig werd hiermee gestopt.

Enige ijsvrije haven en compensatie WOII

Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 verloor Kaliningrad haar directe verbinding met de rest van Rusland. Toch is het gebied nog van grote betekenis, omdat het de enige ijsvrije haven in het Oostzeegebied herbergt. Ook zien Russen het als een belangrijk gebied, omdat zij het als een compensatie beschouwen voor de 27 miljoen doden die tijdens de oorlog tussen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland vielen.

Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie verbeterden contacten met de buurlanden behoorlijk. Er ontstond onder Duitsers en Polen van wie de (voor)ouders in Kalinigrad woonden, een heuse trend om de zo lang afgesloten stad te bezoeken: 'Heimat toerisme'. Enkele Duitsers en Polen zijn zelfs teruggekeerd naar Kaliningrad. Echter, helemaal een met de omringende Europese landen werd de oblast niet. Zo kan men de oblast nog steeds niet zonder visum in of uit. Ook zijn er veel praktische zaken die lastig zijn. Doordat veel goederen en mensen vanuit Rusland over grondgebied van andere landen vervoerd moet worden, zijn de prijzen in Kalinigrad voor Russische begrippen vaak hoog. Ook moeten er met andere landen speciale afspraken gemaakt worden voor bivjoorbeeld treinverbindingen. Door Litouwen loopt een speciale treinverbinding die Kalinigrad met de rest van Rusland verbindt. Die treinverbinding staat echter onder grote politieke druk door de Russische aanval op Oekraïne. Passagiers mogen niet meer zomaar uitstappen in Litouwen en steeds meer goederentreinen worden helemaal geweigerd. 

Kalinigrad: bedreigde enclave of dreigende enclave?

Ook strategisch is Kalinigrad een hoofdpijndossier. Nadat Polen en de Baltische Staten allemaal met succes lidmaatschap van de Navo aanvroegen, raakte Kalinigrad ingesloten door Navolanden. Dat werd zowel aan de kant van de Navo als in Rusland als een bedreiging gezien. Een verrassingsaanval vanuit Kalinigrad zou, in ogen van de Navo de Baltische Staten snel kunnen afsnijden van de rest van de Navo, waardoor de troepen van de Navo in de Baltische staten ingesloten zouden zitten. En vanuit Kalinigrad zouden Russische raketten veel Navolanden kunnen raken.

Van de andere kant zien de Russen in Kalinigrad zich van alle kanten bedreigd door de Navo, waartegen de kleine oblast nauwelijks opgewassen lijkt. Dat leverde meer dan eens spanningen op, bijvoorbeeld op momenten dat een van beide partijen de wens uitsprak de troepenmacht in de regio uit te breiden of van nieuwe, betere wapens te voorzien. Na de Russische annexatie van de Krim voelden de Baltische staten zich dusdanig bedreigd dat de Navo permanent hulptroepen naar het gebied stuurde. Die aanwezigheid werd vergroot nadat Rusland in 2022 Oekraïne binnenviel.