Is de Ierse liefde voor de kerk bekoeld?

Paus Franciscus bracht op 25 en 26 augustus een bezoek aan Ierland. Het was voor het eerst sinds 1979 dat een hoofd van de katholieke kerk het eiland bezocht. Het contrast tussen de twee bezoeken was treffend. 39 jaar geleden trok het bezoek van Paus Johannes Paulus II aan het Ierse dorpje Knock meer dan 400.000 toeschouwers. Afgelopen weekend kwamen er in ditzelfde plaatje minder dan 45.000 mensen opdagen om Franciscus te aanschouwen, amper een tiende van het aantal van zijn voorganger. Deze uiteenlopende ontvangsten hebben alles te maken met de verschuiving die zich sindsdien in de Ierse maatschappij heeft plaatsgevonden.

Katholicisme en de Ierse identiteit

Tijdens de achttiende eeuw was Ierland bezet door Groot-Brittannië. Hierbij domineerden protestantse Britten er het bestuur. Katholieke Ieren kregen een serie discriminerende maatregelen opgelegd. Zo mochten ze niet stemmen in parlementaire verkiezingen, waren hun eigendomsrechten niet gegarandeerd en konden ze geen bestuurlijke functies bekleden. Deze discriminerende maatregelen hadden tot gevolg dat de Ieren zich nog steviger aan hun geloof gingen vastklampen. De katholieke kerk werd een wezenlijk onderdeel van de Ierse identiteit.

Nadat Ierland in 1801 onderdeel van Groot-Brittannië was geworden, werden veel van deze beperkingen tijdens de negentiende eeuw geleidelijk teruggedraaid. Vanwege hun economische achterstelling, met de Great Famine als tragisch dieptepunt, bleven veel Ieren echter wrok koesteren tegen de Britten. Het Ierse nationalisme won dan ook aan kracht, waarbij veel Ieren het katholicisme als een wezenlijk onderdeel van hun identiteit zagen. Het zuidelijke deel van het eiland wist steeds verregaandere autonomie te verwerven, met totale onafhankelijkheid in 1937 als climax. In de grondwet van de nieuwe staat kreeg de katholieke kerk een ‘speciale positie’ toebedeeld.

Invloedrijke kerk

In de eerste helft van de twintigste eeuw bleef de katholieke kerk grote invloed uitoefenen in Ierland. De organisatie stelde zich hierbij autoritair en anti-modernistisch op. Scheidingen en abortus werden bij wet verboden en de kerk wees tevens alle vormen van voorbehoedsmiddelen van de hand. Katholieke ordes runden de kostscholen en weeshuizen. Daarnaast bleven de kerken drukbezocht in Ierland. Onderzoek wees uit dat 91% van de Ieren in 1973-74 minstens een keer per week de mis bijwoonde, tegen 41% in Nederland in dezelfde periode. Bij het driedaagse bezoek van Paus Johannes Paulus II in 1979, kwamen in totaal ongeveer 2,5 miljoen mensen af op de verschillende evenementen. De positie van de katholieke kerk leek onaantastbaar.

Johannes Paulus II Ierland

Troubles

Ondertussen liepen in het bij Groot-Brittannië gebleven Noord-Ierland de spanningen tussen katholieken en protestanten hoog op. De protestantse meerderheid discrimineerde de katholieke minderheid en hield op politiek gebied alle touwtjes in handen. Met name de protestantse Oranjemarsen, ter ere van de overwinning Willem III van Oranje bij de Boyne in 1690, door katholieke buurten leidde tot wederzijdse confrontaties. Vanaf de jaren 60 verkeerde Noord-Ierland in een staat van etnisch conflict, ook wel de Troubles genoemd. Pas in 1998 zou het Goede Vrijdagakkoord hier een einde aan maken.

Geleidelijke secularisatie

Deze schijn was echter bedrieglijk. Onder het oppervlakte maakte Ierland geleidelijk een proces van secularisatie en modernisering door. In de twee decennia voor het bezoek van de Paus vond er een snelle economische groei plaats en stelde het land zich meer open voor de buitenwereld. Deze ontwikkelingen werkten een verschuiving van de culturele normen in de hand. Al in 1972 was de bevoorrechte positie van de katholieke kerk uit de Ierse grondwet verwijderd. Het aantal misbezoeken en inwijdingen van priesters was groot, maar daalde geleidelijk. Het bezoek van de Paus was gedeeltelijk een poging om deze trend te keren. De starre houding van de kerk en haar onwil om met de tijd mee te gaan, maakten echter dat ze steeds meer haar prominente positie verloor in het moderne Ierland.

Misbruikschandalen

In de jaren ’90 raakten deze ontwikkelingen in een stroomversnelling. De economie groeide explosief in deze tijd van de ‘Ierse Tijger’, wat het secularisatieproces versterkte. Tegelijkertijd kwamen in deze periode de enorme misbruikschandalen van de kerk aan het licht. Tienduizenden meisjes en jongens bleken door de geestelijken te zijn aangerand, uitgebuit en verkracht. Alle lagen in de kerkelijke hiërarchie van waren betrokken bij de verdoezeling hiervan. Bij het onderzoek naar deze zaken stelde de kerk zich uitermate oncoöperatief op. Naarmate er meer afschuwelijke zaken boven kwamen, verloren officiële ontkenningen elke vorm van geloofwaardigheid. De morele autoriteit van de katholieke kerk lag aan diggelen.

De trend van secularisatie zette zich dan ook onverminderd voort in Ierland. Dit valt ook uit de recentste peilingen op te maken. Hoewel een grote meerderheid van de Ieren zich in 2017 nog wel als katholiek identificeerde, bezocht nog maar 37% regelmatig de mis. Deze verschuiving had ook gevolgen voor de Ierse wetgeving. Na een referendum werd in 1997 scheiding gelegaliseerd. Het homohuwelijk en abortus volgden in respectievelijk 2015 en 2018. Franciscus trof dus een totaal ander Ierland aan dan zijn voorganger vier decennia daarvoor. Dit verklaart ook de verschillende ontvangsten.