Marie Antoinette, hoffelijk of uit de hoogte?

“Let them eat cake, she says, just like Marie Antoinette” zijn de bekende regels uit het Queen lied “Killer Queen”. De originele uitspraak zou "“S’ils n’ont pas de pain qu'ils mangent de la brioche!” zijn geweest, maar heeft Marie Antoinette wel echt deze woorden uitgesproken? Als laatste koningin van Frankrijk voor de Franse Revolutie was Marie Antoinette richting het einde van haar heerschappij niet meer zo populair als ze eerst was. De uitspraak zou laten zien dat ze minachtend dacht over de lagere klasse, of in ieder geval gebrekkig begrip had van hun situatie omdat taart al helemaal niet te verkrijgen was als er al weinig brood was. Historici beschrijven haar als humeurig, oppervlakkig en egoïstisch. Het is daarom ook makkelijk om te geloven dat ze dit echt heeft gezegd, zoals de Fransen toentertijd geloofden.

Marie Antoinette werd de vrouw van koning Lodewijk XVI toen ze op haar veertiende met hem trouwde. Ze groeide op in Oostenrijk als de jongste dochter van Maria Teresa en Francis I en op haar achttiende werd haar man beëdigd als koning. Gewend aan luxe als aartshertogin van Oostenrijk, droegen haar uitgebreide uitgaven bij aan de enorme schulden die Frankrijk had opgebouwd voordat de Franse Revolutie uitbrak. In haar tijd als koningin was ze het middelpunt van veel kritiek. Onder andere vanwege het feit dat ze als koningin van Frankrijk in bezit was van een privé verblijf. Het hoogtepunt van de negatieve aandacht was de diamanten-halssnoer affaire, wat een indirecte aanleiding was voor de Franse Revolutie en Marie Antoinette’s reputatie verpestte.

Les Confessions

Het hartige vraagstuk is of Marie Antoinette daadwerkelijk “Laat ze taart eten” heeft gezegd. Het verhaal stamt af van Les Confessions, de autobiografie van Jean-Jacques Rousseau. Hij schreef dat een ‘grootse prinses’ hoorde dat het volk honger leed en reageerde met “Laat ze taart eten.” Hij heeft nooit bekend gemaakt welke prinses hij bedoelde met deze uitspraak. Rousseau’s autobiografie werd in 1782 gepubliceerd en vanwege de toenemende afkeer tegenover de koningin, werd deze uitspraak aan haar toegekend. In geschreven vorm is de uitspraak voor het eerst aan Marie Antoinette gelinkt door Alphonse Karr in de Les Guêpes boeken in maart 1843. 

Er zijn echter een aantal redenen waarom het niet aannemelijk is dat zij echt deze woorden heeft uitgesproken. Het is voornamelijk belangrijk om te onthouden dat Les Confessions vol staat met anekdotes die niet echt gebeurd zijn. Het is niet een boek dat je voor feitelijk juist aan kan nemen. Nog belangrijker, de tekst van de autobiografie van Rousseau werd afgerond in 1769, een jaar voordat Marie Antoinette op haar veertiende voor het eerst in Versailles aankwam. In de periode dat zij aanwezig was in Versailles, was er geen echte hongersnood en waren er twee incidenten van ernstig broodtekort, waarvan één zich voordeed het jaar voor de Franse revolutie. 

Weelderige levensstijl

Daarnaast zijn er veel overeenkomende omschrijvingen van haar persoonlijkheid die aangeven dat Marie Antoinette dan wel een weelderige levensstijl had, maar dat ze ook gul en sympathiek was en erg betrokken was bij goede doelen. Ze leefde mee met de situatie van de armere bevolking. Hierdoor zou de uitspraak niet in lijn zijn met haar persoonlijkheid. Brieven van Marie Antoinette aan haar familie in Oostenrijk geven een ander beeld dan de ‘Let them eat cake-mentaliteit’. Zo schrijft ze: “Het is vrij zeker dat we nu meer dan ooit verplicht zijn hard te werken voor het geluk van de mensen die ons zo goed behandelen ondanks hun eigen ongeluk. De koning lijkt deze waarheid te begrijpen.”

Naar alle waarschijnlijkheid heeft Marie Antoinette nooit de bekende woorden uitgesproken. Vanwege het jaar van publicatie en de destijdse afkeer van het volk tegenover hun koningin, kan verklaard worden waarom deze uitspraak aan haar wordt toegekend. Haar gulzigheid en extravagante uitgaven worden vaak gezien als één van de oorzaken van de grote financiële problemen van Frankrijk, hiervoor gaf het volk haar de schuld, ze werd immers niet voor niets Madame Déficit (mevrouw tekort) genoemd door antimonarchisten. Dit heeft ook te maken met de xenofobische en chauvinistische gedachtegang van die tijd, ze was Oostenrijker en dus niet te vertrouwen. Daarom is het aannemelijk dat vanwege de ontevredenheid, deze woorden Marie Antoinette de mond in zijn gelegd. Het zou niet de eerste keer zijn dat ze was beschuldigd van iets wat onwaar blijkt te zijn, zoals bleek bij de diamanten-halssnoer affaire.

Bronnen:

• History: Did Marie Antoinette really say "Let them eat cake"?
• Marc Jimenez: Marie Antoinette
• Live About: Let them eat cake, er brioche, oh nevermind 
• Phrases: Meaning Let them eat cake
• Journals: Marie-Antoinette and her Famous Dicta 

Afbeeldingen:

• Schilderij van Marie Antoinette door Louise Élisabeth Vigée Le Brun via Wikimedia Commons
• Schilderij van Jean-Jacques Rousseau door Maurice Quentin de La Tour via Wikimedia Commons
• Schilderij van Marie Antoinette door Louise Élisabeth Vigée Le Brun via Wikimedia Commons