De ontwikkeling van het stembiljet door de eeuwen heen

Op 15 maart 2023 mogen we weer met z´n allen gaan stemmen voor de waterschappen en de Provinciale Staten. Dat doen we door onze voorkeur op het inmiddels bekende enorme, volgens sommigen ook onhandige, stembiljet in te kleuren. Het allereerste stembiljet werd al door de oude Grieken en Romeinen ontwikkeld, toen nog wel in een andere vorm. Hoe heeft het stembiljet zich in de eeuwen daarna verder ontwikkeld?

De allereerste voorloper van het stembiljet werd rond de 5e eeuw v.Chr. gebruikt in het oude Griekenland tijdens een proces dat ook wel het ostracisme wordt genoemd. Hier ging het niet om het uitspreken van een politieke voorkeur, maar om een beslissing of iemand verbannen moest worden. De burgers van de stadstaat konden stemmen of iemand wel of niet tien jaar verbannen werd, door hun voorkeur op potscherven te schrijven. Zo’n scherf werd in het Grieks ook wel óstraka genoemd, vandaar dat we dit systeem nu kennen als het ostracisme. In eerste instantie werd deze stemmethode ingevoerd om de Griekse burgers tegen de macht van één persoon te beschermen, maar later werd het ostracisme meer een politiek instrument om tegenstanders voor tien jaar te verbannen.

De allereerste papieren stembiljetten werden naar verluidt rond 140 v.Chr tijdens een politieke verkiezing in Rome gebruikt na de introductie van de Iex Gabinia tabellaria, de stembiljetwetten van de Romeinse Republiek. Waar mensen voorheen stemden door hun voorkeur hardop uit te spreken, konden ze dat door deze wet op papier zetten. Dit zorgde voor meer privacy en het vergrootte de keuzevrijheid voor de kiezers. Nu wist in ieder geval niet meteen de hele ruimte wat je gestemd had.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Stemmen tijdens de middeleeuwen

In de eeuwen na de val van het Romeinse Rijk bleef het papieren stembiljet van kracht. In de middeleeuwen werd er volop gestemd, op bisschoppen, pausen, abten, burgemeesters, parlementsleden, gemeenteraden, en ga zo maar door. Unanimiteit was tijdens zulke middeleeuwse verkiezingen van groot belang, dus om de schijn hiervan op te houden werden de papieren stembiljetten vaak verbrand nog voordat de winnaar van de verkiezingen werd aangekondigd. Niemand wist daardoor precies hoe de stemmen waren verdeeld. Waar papieren stembiljetten allemaal wel niet goed voor zijn.

Maar de papieren stembiljetten waren niet de enige manier om te stemmen tijdens de middeleeuwen, in Venetië was er een andere ontwikkeling gaande. Hier maakte men geen gebruik van papieren stembiljetten, maar stemden ze tijdens loterijen en verkiezingen met kleine gekleurde balletjes, in het Italiaans ook wel ballotes genoemd. De Venetianen volgen het voorbeeld van de oude Grieken, die naast de potscherven ook stemden met stenen balletjes. Wanner je had besloten hoe je over een bepaald onderwerp ging stemmen, liet je een balletje in één van de urnen vallen om je keuze aan te geven. In de jaren ´40 van de 15e eeuw verplaatste deze vorm van stemmen zich ook naar Groot-Brittannië. Hier komt ook het Engelse woord ballot vandaan dat stembiljet betekent, nog steeds verwijzend naar de kleine balletjes die werden gebruikt bij het stemmen.

De eerste papieren stembiljetten bereikten in 1629 pas de Verenigde Staten toen de Massachusetts Bay Colony een nieuwe pastoor moest kiezen voor de Salemkerk. De papieren stembiljetten waren stukjes papier die door kiezers waren gemarkeerd en ingeleverd werden. Voordat deze secret ballots werden gehanteerd verspreidden de Amerikaanse politieke partijen eigen stembiljetten met hun kandidaten erop die partijaanhangers konden inleveren bij stembussen.

Anonimiteit

In de loop van de 18e en 19e eeuw ging anonimiteit bij het stemmen een steeds grotere rol spelen. Van volledige anonimiteit was hiervoor nog geen sprake. Het hierboven genoemde voorbeeld van de VS uit 1629 is het eerste beschreven gebruik van deze secret ballots. Bij deze methode werd er gebruik gemaakt van blanco vellen papier waarop elke kiezer zijn of haar keuze schreef. Zonder de stemmen aan iemand prijs te geven, vouwde de kiezer het stembiljet dubbel en plaatste het in een afgesloten doos. Deze bak werd later geleegd om te tellen. Dit zou pogingen om de kiezer te beïnvloeden door intimidatie, chantage en het mogelijk kopen van stemmen moeten voorkomen. Dit systeem is een middel om optimale politieke privacy te bereiken en heeft al veel weg van de stemmethode die we vandaag de dag kennen, afgezien van het blanco vel papier.

Stembiljet

In 1795 werd het anoniem stemmen in Frankrijk voor het eerst wettelijk vastgelegd en in Australië gebeurde dit in de loop van de jaren ´50 van de 19e eeuw. In 1870 werd er voor het eerst in Groot-Brittannië een verkiezing gehouden waarbij op grote schaal werd gestemd. Maar dat was nog niet volledig anoniem, in 1872 werd ook in dit land het stemgeheim wettelijk vastgelegd.

Het Nederlandse stembiljet

Het anoniem stemmen door middel van een papieren stembiljet werd naar aanleiding van de ontwikkelingen in de andere westerse landen voor het eerst in 1849 in de Nederlandse grondwet vastgelegd, in Artikel 53. Waar het stembiljet toen nog een blanco vel papier was, heeft het zich in de bijna twee eeuwen daarna ontwikkeld tot een enorm papieren stembiljet met de namen van partijen en partijkandidaten.

Het uiterlijk van het stembiljet wordt ook bepaald door het in de wet vastgelegde stemgeheim. Alle namen van de partijen en de verkiezingspartijen worden hierdoor voorgedrukt op het stembiljet en mensen hoeven dan alleen nog een bolletje in te kleuren en niets meer in eigen handschrift op te schrijven. En het opdrukken van alle namen en partijen resulteert natuurlijk in een groter stembiljet.

Grootte van het stembiljet

Maar er is de afgelopen verkiezingen wel wat discussie ontstaan over de grootte van de stembiljetten. Sinds de ontzuiling die aan het einde van de jaren ´60 zijn intrede deed, neemt het aantal partijen dat meedoet aan de verkiezingen fors toe. Bij de vorige verkiezingen van 2017 stonden er in totaal 28 partijen op het stembiljet. De grootte van het stembiljet haalde destijds zelf de Amerikaanse krant The Washington Post, die een reeks foto´s plaatste van stuntelende Nederlanders met het enorme stembiljet. Naar aanleiding van het grote stembiljet in 2017 zijn door politici meerdere voorstellen gedaan voor nieuwe stembiljetten.

Zo wilde minister Ollongren van Binnenlandse Zaken en Koninkrijkrelaties in 2019 al twee nieuwe stembiljetten ontwikkelen. Het eerste concept hield in dat elke partij een eigen stembiljet had. De kiezer pakte dan in het stemlokaal of het stemhokje het stembiljet van de partij waarop hij of zij wilde stemmen en maakte daarop een keuze voor een kandidaat. Het andere concept was een stembiljet waar de namen van de partijen, de partijlogo´s en enkel de nummers van de kandidaten op staan. In het stemhokje moest dan een overzicht van de kandidaten en de nummers komen te hangen. De kiezer stemde door eerst het vakje bij de partij van zijn keuze in te kleuren en vervolgens het vakje van de kandidaat van de partij waarop hij of zij wilde stemmen. Maar deze en ook de andere voorstellen zijn vooralsnog niet aangeslagen.

Grootste stembiljet ooit in 2021?

Zoals het er nu naar uitziet zullen we voorlopig moeten stemmen met de bekende, gigantische stembiljetten. Op de stembiljetten van de Tweede Kamerverkiezingen in 2021 stonden maar liefst 37 partijen. Het hoogste aantal sinds de Tweede Wereldoorlog.