Abebe Bikila: op zijn blote voeten won hij goud op de Olympische Spelen van 1960

Tijdens de Olympische Spelen van 1960 deed de Ethiopische marathonloper Abebe Bikila het onmogelijke: hij won goud tijdens de marathon die hij eigenlijk helemaal niet hoorde te lopen. Hij liep de wedstrijd enkel als invaller van een geblesseerde teamgenoot. En dat niet alleen: hij deed dit op blote voeten, omdat er geen geschikte schoenen voor hem waren. Wie was Abebe Kikila en hoe kwam hij tot zijn indrukwekkende prestaties?

Abebe Bikila werd op 7 augustus 1932 geboren in het kleine plaatsje Jato in Ethiopië. Op de dag dat hij werd geboren vond ook de Olympische marathon plaats in Los Angeles, met de kennis over zijn latere leven is dit een bijzondere toevalligheid. Bikila was de zoon van een herder en bracht zijn jeugd door op een boerderij. Als kind was hij al met sport bezig, zo speelde hij het traditionele Ethiopische gena, een soort hockey dat tussen dorpen gespeeld werd.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Rond 1952, toen hij een jaar of twintig was, ging hij in dienst bij de keizerlijke garde, nadat hij in 1951 naar Addis Abeba was verhuisd. Hij werd lijfwachter van keizer Haile Selassi en tijdens zijn trainingen bij de garde moest hij dagelijks twintig kilometer vanaf de heuvels van Sululta weer terug naar de hoofdstad Addis Abeba rennen. Deze lange afstanden liep hij met het grootste gemak, dat merkte ook de Zweedse Onni Niskanen. Niskanen was in 1946 door de Ethiopische regering aangesteld om de lijfwachten van de keizerlijke garde te trainen en potentiële atleten voor de Olympische Spelen te ontdekken. Niskanen zag in Bikila een toekomstige atleet en begon hem te trainen voor marathons. Dit betekende het begin van Bikila´s carrière als marathonloper.

De aanloop naar de Olympische Spelen van 1960

Met Niskanen aan zijn zijde pakte Bikila het marathonlopen serieus op, dat kwam met name door één gebeurtenis die veel indruk op hem maakte. In 1956 was hij in Addis Abeba getuige geweest van een parade van Ethiopische atleten die hadden deelgenomen aan de Olympische Spelen in Melbourne. Hij keek naar de atleten en zag dat ze mooie sportpakken droegen met ´Ethiopia´ op de achterkant. Hij wilde ook deel uitmaken van deze parade. Hij was vastbesloten om ook Ethiopië te gaan vertegenwoordigen op een Olympische Spelen.

Abebe Bikila

Datzelfde jaar nam de inmiddels 24 jaar oude Bikila deel aan de nationale kampioenschappen van de Ethiopische strijdkrachten. De grote nationale held en de favoriet van het toernooi was destijds Wami Biratu, die de nationale records op de vijfduizend en tienduizend meter op zijn naam had staan. Bikila, die voor het publiek een grote onbekende was, eindigde op de tweede plaats, net achter Biratu. Maar Bikila trainde door en behaalde succes. In 1960 won hij zijn eerste marathon in Addis Abeba en een maand later won hij nog een keer in de hoofdstad. In eigen land maakte hij veel indruk.

Waar hij zelf veel voldoening uit het lopen haalde, was Bikila´s moeder er minder blij mee. Ze was bang dat hij door het vele trainen zijn lichaam op jonge leeftijd al kapot zou maken. In een poging om hem van het sporten af te houden regelde ze zelfs een huwelijk voor hem in maart 1960. Op 16 maart 1960 trouwde hij met de 15-jarige Yewebdar Wolde-Giorgis. Hoewel het geen volledig vrijwillig huwelijk was, waren ze beiden gelukkig en bleven ze de rest van zijn leven getrouwd.

Last-minute invaller

Zijn moeder kon Bikila er echter niet van weerhouden om zijn droom waar te maken en Ethiopië te vertegenwoordigen op de Olympische Spelen. Een droom die tijdens de Olympische Spelen van 1960 in Rome ook echt werkelijkheid werd. Het verhaal dat algemeen wordt aangenomen is dat hij zich in eerste instantie niet had gekwalificeerd voor de Olympische Spelen, maar op het laatste moment toch mocht deelnemen nadat een teamgenoot zich in de aanloop naar de Spelen geblesseerd had. Tim Judah, schrijver van Bikila´s biografie Bikila: Ethiopia's Barefoot Olympian uit 2008, beweerde echter in het boek dat hij zich wel degelijk had gekwalificeerd en zijn deelname een ´lang geplande operatie´ was.

Op 10 september 1960 moest Bikila in Rome deelnemen aan de wedstrijd van zijn leven, een stad waar de invloeden van de fascistische overheersing nog steeds merkbaar waren. Er waren onder andere mozaïeken en slogans van fascistische sporters te zien en meer dan 250 verwijzingen naar Benito Mussolini. Op de route van de marathon zou Bikila ook een monument passeren dat Mussolini uit zijn thuisland Ethiopië had geplunderd tijdens de Tweede Wereldoorlog.

De onmogelijke prestatie

Tijdens de voorbereidingen voor de marathon in Rome probeerde Niskanen Bikila zo goed mogelijk op de wedstrijd voor te bereiden. Hij was de grote onbekende. De commentatoren hadden geen idee wie hij was en konden zijn naam niet eens uitspreken. Kortom, zijn poging werd niet bepaald serieus genomen.

Al snel bleek dat er in de aanloop naar de wedstrijd een probleem was met Bikila´s schoenen. Zijn eigen schoenen had hij kapot getraind tijdens de voorbereidingen voor de Spelen, dus die kon hij niet meer gebruiken. In Rome bleken er geen schoenen te zijn die hem goed pasten, iets wat de theorie van de ´lang geplande operatie´ van Judah enigszins tegenspreekt. In eerste instantie probeerde hij te lopen met schoenen die niet helemaal zijn maat waren, maar hier kreeg hij pijn en blaren van. Daarom besloot hij op de dag van de marathon op blote voeten de wedstrijd te lopen. Zijn voetzolen waren al gehard door de trainingen die hij op blote voeten op de hoge Ethiopische vlaktes had gelopen. Maar waar het lopen op blote voeten voor Bikila zelf normaal was, viel hij hierdoor tijdens de Spelen juist extra op. Door de mensen in het publiek en de commentatoren werd hierom gelachen.

Abebe Bikila

De marathon ging laat in de middag van start, in de verschroeiende hitte. De grootste concurrent van Bikila was de Marokkaanse Rhadi Ben Abdesselam. De eerste fase van de marathon bleef Bikila achteraan de voorste groep, maar langzaam maar zeker kroop hij steeds verder naar voren. Het was inmiddels donker geworden in Rome en in de laatste vijfhonderd meter van de marathon wist Bikila ook zijn laatste concurrent Ben Abdesselam achter zich te laten. Bikila kwam na twee uur, vijftien minuten en zestien seconden als eerste over de finishlijn, 25 seconden sneller dan Ben Abdesselam. Hij verbeterde hiermee het Olympisch record en vestigde een nieuw wereldrecord, voordat hij een vreugdedans deed onder de Boog van Constantijn, waar veel van zijn rivalen na de lange marathon simpelweg instortten.

Hij was met deze prestatie de eerste sub-Sahararische Afrikaan die een gouden medaille won op de Olympische Spelen. Op de vraag waarom hij de marathon op blote voeten had gelopen, antwoordde hij: ´I wanted the world to know that my country Ethiopia has always won with determination and heroism´.

Zijn latere succes

Na zijn succes op de Olympische Spelen van 1960 werd Bikila een nationale held in Ethiopië. Hij werd bij thuiskomst ontvangen door een enorme menigte en door de straten van Addis Abeba geparadeerd. Hij kon op audiëntie bij keizer Haile Selassie en werd onderscheiden met de Orde van de Ster van Ethiopië.

In de jaren daarna bleef Bikila succes behalen. In 1961 won hij, voor de tweede en laatste keer op blote voeten, de marathon van Athene en datzelfde jaar won hij ook marathons in het Japanse Osaka en het Slowaakse Košice. Zij grootste succes daarna kwam in 1964, toen hij goud won op de Olympische Spelen in Tokyo. Slechts veertig dagen daarvoor was hij in het ziekenhuis opgenomen met een acute blindedarmontsteking. Tijdens zijn internationale carrière is er maar één marathon geweest die hij afmaakte, maar niet won, dat was de Boston Marathon in 1963. Hij eindigde toen als vijfde.

Tragisch einde

Op 22 maart 1969 verloor Bikila ´s nachts de controle over zijn auto, die over de kop sloeg. Hij zat verstrikt in de auto en werd er pas de volgende ochtend uitgehaald. Door het ongeluk raakte hij tot de nek volledig verlamd. Na acht maanden herstel kon hij uiteindelijk nog wel zijn armen bewegen. Het ongeluk hield zijn passie voor sport echter niet tegen. Na het ongeluk is hij in zijn rolstoel nog actief geweest in boogschieten en tafeltennis.

Op 25 oktober 1973 overleed Bikila in Addis Abebe aan een hersenbloeding, veroorzaakt door complicaties van zijn ongeluk vier jaar eerder. Hij werd 41 jaar. Zij begrafenis werd door meer dan 65.000 mensen bijgewoond, inclusief Haile Selassie. Bikila werd begraven in een tombe met een bronzen beeld in de Sint-Jozefkerk in Addis Abeba.

Zijn nalatenschap

Het succes van Bikila lanceerde een tijdperk van grote Afrikaanse afstandslopers dat tot op de dag van vandaag voortduurt. Hij is een grote inspiratiebron geweest voor veel jonge Afrikaanse marathonlopers.

Zijn succes is ook de aanleiding geweest voor meerdere films, documentaires en boeken. Zo kwam hij voor de in de documentaire The Ethiopians die in 1972 verscheen en zijn er in totaal vier biografieën over hem geschreven. Eén ding is zeker: zijn uitzonderlijke prestaties mogen absoluut niet vergeten worden.