Winston Churchill en het communisme: van de Russische revolutie tot de Griekse burgeroorlog

Winston Churchill staat tegenwoordig vooral bekend voor zijn verzet tegen Nazi-Duitsland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Veel van zijn politiek draaide echter om de strijd tegen een andere vijand, het communisme. Sommigen vonden zelfs dat Churchill een obsessie had. Zijn politiek richtte zich met name tot de Sovjet-Unie, maar andere landen moesten ook de consequenties van Churchills obsessie ondervinden. Maar waar kwam deze obsessie eigenlijk vandaan en wat deed hij eraan in de praktijk?

De Russische revolutie

Churchill was al vroeg een fervent anticommunist. In het kabinet van Lloyd George na de Eerste Wereldoorlog was hij al voorstander van het verspreiden van anticommunistische propaganda onder Britse mijnwerkers. Churchill zocht verder het conflict met de bolsjewieken. De Britten hadden steun geleverd aan het witte leger, het leger van de tsaar, in de Russische burgeroorlog, omdat dat hun bondgenoot was. Erna wilde Lloyd George met het kabinet de steun aan het witte leger stopzetten, omdat de Duitsers toch al verslagen waren. Churchill was degene die zich hier tegen verzette, tevergeefs. Hij werd hierdoor gezien als hardliner op dit onderwerp.

Hij vergeleek in de jaren vlak na de oorlog het communisme vaak met een ziekte en communisten vaak met dieren. Hij zei een keer: “Het (communisme) is geen geloofsbelijdenis het is een plaag.’’ Ook noemde hij bolsjewieken een “combinatie van criminaliteit en dierlijkheid.’’

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Van flirten met fascisten tot flirten met communisten

Halverwege de jaren 20 prees Churchill zelfs de Italiaanse fascistische dictator Benito Mussolini, omdat hij de oplossing had gevonden voor het communisme en de traditionele waarden beschermde. Halverwege de jaren 30 verzachtte Churchill echter de toon ten opzichte van de Sovjet-Unie. Dit was waarschijnlijk, omdat hij door de opkomst van Hitler in Duitsland een grotere vijand zag. Publiekelijk veroordeelde hij Hitler nog niet, bleek uit een speech. Daarin zei hij, dat het nog moest blijken of Hitler een schurk was die weer een verschrikkelijke oorlog zal veroorzaken of een held was die van Duitsland weer een stabiele staat maakte.

In de jaren 1937 veranderde Churchills houding nog meer. Hij flirtte niet meer met het fascisme en noemde het net zoals het communisme totalitair. Verder probeerde hij zijn eerdere commentaar op communisme niet te laten betrekken op Stalin, zodat een eventueel bondgenootschap in de toekomst niet ongeloofwaardig zou zijn. Het probleem was nu niet meer het communisme, maar het internationale communisme van Trotski, Lenin’s vertrouweling. Trotski was een ideale zondebok, omdat hij de machtsstrijd met Stalin verloren had. Maar toen de Sovjet-Unie en Nazi-Duitsland in 1939 Polen binnenvielen hield deze toenadering op.

Tweede Wereldoorlog

Churchill bewaarde een koele houding ten opzichte van de Sovjet-Unie tot de invasie van West-Europa door de Duitsers. Hij benadrukte toen dat de Duitse hegemonie het grootste gevaar was voor Groot-Brittannië en de Sovjet-Unie. Churchill was in tegenstelling tot zijn inlichtingendienst ervan overtuigd dat de Nazi’s de Sovjet-Unie zouden binnenvallen. In juni 1941 hield Churchill een speech, waarin hij zei dat een invasie van Rusland een voorbode zou zijn voor de invasie van Groot-Brittannië. Van een bondgenootschap tussen de Britten en Russen kwam tot de aanval op de Sovjet-Unie niks terecht, Stalin maakte zich niet druk om een inval.

Toen de Duitsers operatie Barbarossa daadwerkelijk inzetten was Churchill een groot voorstander om middelen te sturen naar de Russen om ze te helpen in de oorlog. Het Britse oorlogskabinet hield dit echter tegen. Duitsland won zo snel terrein waardoor het Britse kabinet ervan uitging dat hulp tevergeefs zou zijn. Churchill ging hier echter niet veel later tegenin door, samen met Roosevelt, een bericht te sturen dat ze het maximaal mogelijke aantal middelen aan de Sovjet-Unie zouden leveren.

Hoewel Churchill in de publieke sfeer dus toenadering zocht tot de Sovjet-Unie in 1941, sprak hij in privésferen zich nog altijd fel uit tegen de Sovjet-Unie. Zo zei hij ooit nog: “Als Hitler de hel binnenviel, zal ik ten minste positief refereren aan de duivel”.

Nu de samenwerking met de Sovjet-Unie officieel was ontstond er een ambivalente relatie tussen Churchill en Stalin zich.

Het tweede front

Het grootste conflict tussen de twee, ging over een tweede front. De Russen drongen aan bij de Britten dat ze een tweede front moesten beginnen, zodat de Duitse troepen verdeeld moesten worden over twee fronten en het Russische leger te ontlasten. Deze eis frustreerde Churchill heel erg, hij vond het aandringen ondankbaar en wilde niet zijn troepen opofferen vanwege een, naar zijns inziens, roekeloze en dus zinloze actie. Stalin raakte erg gewend aan het uitstellen van het tweede front aan de kant van de Britten. Toen Churchill aangaf dat hij mogelijk in augustus 1943 met het tweede front zou beginnen was het zelfs zo dat Stalin ervan uitging dat er voor 1944 daar geen sprake van zou zijn.

Hoewel op afstand de relatie tussen Stalin en Churchill conflictueus was, mocht Churchill Stalin graag als ze elkaar in persoon ontmoetten. Churchill sprak zelf over twee Stalins: de echte Stalin, die hartelijk tegen hem is; en Stalin in overleg met zijn ministers, waar ze het mee moeten doen.

De afgunst tussen de twee naties leidde dus nooit tot een groot openlijk conflict. Dat gebeurde wel in Griekenland. Churchills fanatieke anticommunistische houding was daar olie op het vuur in een conflict dat escaleerde tot een bloedige strijd.

De Britten en de Griekse verzetsbeweging

De grootste verzetsbeweging tijdens de Tweede Wereldoorlog in Griekenland, was de communistisch georiënteerde EAM met de militaire tak de ELAS. Een drijvende kracht van deze beweging was tot ongeluk van de Britten, de kleine communistische partij KKE. Churchill was bang dat deze groep aan de macht kwam bij de bevrijding van Athene en dat daarmee Griekenland communistisch zou worden. Churchill zag liever dat de pro-Britse koning George II terugkeerde naar Griekenland. George II was echter zeer impopulair in Griekenland, hij had namelijk in 1935 geholpen om een dictator aan de macht te krijgen. Churchill gebruikte de terugkeer van de koning om een militaire confrontatie met de EAM/ELAS uit te lokken. Churchill was zover bekend als enige Britse autoriteit uit op een gewelddadige confrontatie met de verzetsbeweging.

Eén van de manieren waarbij de Britten conflict zochten met de EAM/ELAS, was door de banden te versterken met een andere verzetsbeweging. Naast de EAM/ELAS, de grootste verzetsbeweging had je ook de EDES, de op één na grootste verzetsbeweging. De EDES begon als liberale en antimonarchistische groepering, maar na verloop van tijd werd het een steeds rechtsere nationalistische beweging. In 1943 lieten de Britten de leider van de EDES, trouw zweren aan de koning en versterkten de beweging. Toen de EAM/ELAS hiervan hoorde, vielen ze de EDES aan, met als excuus dat die laatste gecollaboreerd zouden hebben met de nazi’s.

Het tweede conflict tussen de communisten en de Britten vond plaats begin 1944. Griekse troepen die samen met de koning in ballingschap waren in Egypte, gingen op grote schaal muiten. Zij wilden dat er een regering onder leiding van de PEEA gevormd worden. De PEEA, Political Commision of National Liberation, was een organisatie opgericht door de EAM/ELAS die functioneerde als regering van de bevrijde gebieden. De Britse generaals wilden niet ingrijpen bij dit conflict. Winston Churchill ging hier tegenin om. Hij riep op om deze muiterij de kop in te drukken met militair geweld. Er werd al snel afgerekend met de muiters. Hierna werden de militairen met linkse of republikeinse sympathieën uit dienst gezet. Later volgde de ultieme escalatie pas tussen de Britten en de Griekse communisten.

De militaire confrontatie

Eind 1944 werden de Duitsers steeds verder teruggedrongen in Griekenland. Er was geen bewijs dat de EAM/ELAS uit was op het plegen van een coup. Toen ze de Duitsers terugdrongen hadden ze de macht kunnen pakken, voordat de Britten aankwamen. In plaats daarvan verwelkomden de EAM/ELAS de Britse troepen. De KKE had boodschappen gestuurd naar de organisaties dat ze moesten samenwerken met de geallieerden. Desondanks wilde Churchill nog steeds de militaire confrontatie aangaan, zover bekend als enige Britse autoriteit. Zoals een verzetsstrijder zei tegen The Guardian: “Er was geen complot om Athene over te nemen, zoals Churchill altijd volhield. Als we dat zouden willen hadden we dat al gedaan voordat de Britten aankwamen.”

De regeringsleider van Griekenland eiste op 2 december dat de ELAS hun wapens neerlegde. Hierdoor traden de ministers van de EAM uit de Griekse regering. De EAM organiseerde een demonstratie en een staking. Hierbij schoot de Griekse politie op de demonstranten. Als reactie hierop viel de ELAS politiebureaus aan, maar vermeden ze daarbij directe confrontatie met de Britse troepen. Waarschijnlijk was het doel van de aanvallen dat de premier van Griekenland zou aftreden. Churchill was hier fel op tegen. Hij zei tegen de Britse ambassadeur dat als de premier aftrad hij opgesloten moest worden tot die weer tot zinnen kwam.

Churchill en de staatssecretaris van oorlog waren het ermee eens dat de Britten het vuur moesten openen. Churchill eiste het einde van de EAM. Hierbij werkten de Britten samen met Griekse collaborateurs. Toen de EAM voorstellen voor vrede deed, beval Churchill de bevelhebber van de Britse troepen in Griekenland dat voorstel te weigeren. De EAM moest met de grond gelijkgemaakt worden.

In het gewapend conflict waren de Britten niet in staat om een snelle overwinning te behalen. Churchill en Eden kwamen naar Athene tijdens de kerst in 1944. Hier stemde ze ermee in dat de aartsbisschop tot regent werd uitgeroepen.

Op 3 januari 1945 werd er een nieuwe regering gevormd zonder de communistische EAM. De nieuwe premier verklaarde daarbij dat het conflict met EAM/ELAS alleen maar met geweld opgelost kon worden. Op 12 februari werd echter het vredesverdrag van Varkiza getekend. Churchill vond het verdrag een fout en vond dat de gewapende strijd tegen de communisten voortgezet moest worden

De Griekse regering hield zich niet aan het vredesverdrag. Veiligheidstroepen en pro-monarchisten vermoordden republikeinen en communisten. Ook na het einde van de Tweede Wereldoorlog gingen de moorden door. Deze periode van moord en geweld werd de ‘witte terreur’ genoemd.

Waarom was Churchill zo anti-communistisch?

De meningen van historici over waarom Churchill zo anticommunistisch was, zijn verdeeld. Churchill heeft ook nooit een duidelijke uitleg gegeven waarom hij het communisme zo kwaadaardig vond, hij noemde het gewoon zo. Hij ging nooit in op de problemen die aan de grondslag lagen van de steun het communisme, zoals armoede en ongelijkheid. Het verst dat hij kwam met analyse was dat de ontevredenen en de “criminelen’’ in conflict waren met de tevredenen en wetgetrouwe burgers.

Er zijn volgens historici een aantal mogelijke redenen voor de hekel van Churchill aan het communisme. Eén daarvan is dat Churchill het communisme gevaarlijk voor Groot-Brittannië vond. Hij was zowel bang voor het verlies van de Britse koloniën door revoluties als voor een revolutie in Groot-Brittannië zelf.

Historicus Martin Gilbert, de officiële biograaf van Churchill, dacht dat Churchill het communisme haatte, omdat volgens hem hun einddoel was om de parlementaire democratie, persoonlijke vrijheid en vrijheid van meningsuiting af te schaffen.

Volgens andere historici ontstond Churchill’s woede tegen de bolsjewieken, omdat ze weigerden te vechten voor de geallieerde troepen bij de Eerste Wereldoorlog. Verder stelde hij dat de Sovjet-Unie altijd een vijand was voor Churchill, ook tijdens de samenwerking tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dit haalde hij onder andere uit de kritiek die Churchill in zijn privésferen uitte over de Sovjets tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Historicus Fraser J. Harbutt geeft drie redenen dat Churchill tegen het communisme is. Ten eerste is het communisme in de strijd met de organische samenleving waar Churchill in gelooft. Hij zag het communisme als een complot die de (goede) samenleving ondermijnde. Fraser Harbutt haalt dit argument verder uit de bewondering die Churchill uitsprak over fascistisch Italië. Hieruit bleek, volgens Harbutt, dat Churchill waarde hechtte aan patriotisme, traditie en hiërarchie in de samenleving.

Ten tweede denkt Harbutt dat Churchills hekel werd veroorzaakt doordat hij in 1915 uit het oorlogskabinet werd gegooid. Vanwege deze gemiste eer, wilde hij een nieuwe vijand om de strijd mee aan te gaan. Dit kwam volgens hem, omdat Churchill zichzelf onbewust dramatiseerde, waardoor hij zichzelf overtuigde dat de strijd van het communisme, de belangrijkste strijd zal zijn.

Ten derde was het om punten te scoren in politieke zin. Churchill probeerde in de jaren 20 weer toegang te krijgen tot de conservatieve partij, door met dit anticommunisme met name met de rechterflank van de Tory’s te paaien. Hij wilde overstap maken van de liberale partij, volgens Harbutt, omdat hij de Tory’s stabieler vond. Dit lukte, hij werd in 1924 weer lid van de conservatieve partij. Hij zette deze tactiek ook in bij verkiezingen door Labour af te schilderen als gevaarlijke revolutionairen.

Het is onduidelijk hoe Winston Churchill echt dacht over het communisme: het kan cynisch opportunisme zijn geweest maar het kan ook ideologische verzet zijn of misschien wel een combinatie van beide. De zachte toon aan het eind van de jaren 30 en begin jaren 40 lijkt op opportunisme te wijzen, maar Churchills beleid in Griekenland lijkt een ideologisch motief te hebben gehad. Ander bewijs is minder makkelijk te onderscheiden. Hij sprak zich fel uit tegen de Russische revolutie, maar hij was ook soms bereid om een deal met de bolsjewieken te maken. Duidelijkheid hierover zullen we niet krijgen, de enige man die het wist kan het niet meer vertellen.

Meer weten over Churchill’s rol in de koude oorlog, lees dan het interview met de schrijver van het boek Churchill. Cold War Warrior, in het Geschiedenis magazine nummer 4 in 2025.