As dead as a dodo

Diersoorten sterven uit. Sommige soorten verdwijnen door stukken steen uit de ruimte, andere door een vulkaanuitbarsting of een watersnoodramp zoals de Zondvloed. Uitsterven hoort nu eenmaal bij de evolutie, waarbij de minst succesvolle soorten worden vervangen door een betere update. Dat is al miljoenen jaren het geval, maar de afgelopen drieduizend jaar heeft het uitsterven een nieuw hoogtepunt weten te bereiken. De reden? Menselijke invloed en economisch gewin. Maar wat zijn eigenlijk de meest toonaangevende soorten die de mensheid met economische redenen heeft uitgeroeid?

Evert Verhoeven

Dodo

Het voorbeeld van recent uitgestorven diersoorten is ongetwijfeld de dodo. Niet voor niets leeft hij tegenwoordig nog voort in het Engelse gezegde “as dead as a dodo” en ook zijn rol in literaire werken, zoals Alice in Wonderland, is niet gering. Het verhaal van de dodo is toonaangevend voor de teloorgang van een groot aantal diersoorten op eilanden in de Indische Oceaan, aangezien zich overal ongeveer dezelfde ecologische ramp voltrok. In de zoektocht naar rijkdom en specerijen trokken Europese ondernemingen, waaronder de VOC en EIC, steeds verder oostwaarts. Daar zou een beloofd land liggen waar de straten geplaveid zouden zijn met goud en de edelstenen als kiezels op de grond zouden liggen. Aangezien de reizen naar dit beloofde land lang waren, werden gedurende de reis vaak verversingsstations aangedaan om verse proviand, drinkbaar water en nieuwe bemanningsleden te regelen. Maar naast de algemene verversingsstations ligt de Indische Oceaan vol met kleine eilandjes, die prima dienst deden als proviandkast. Het grote voordeel van deze eilanden was dat de diersoorten daar handtam waren omdat ze niet aan predatie gewend waren.

Eén van de eilanden die, juist door de smakelijke soortenrijkdom, vaak werd aangedaan als tussenstop, was Mauritius. Toen de eerste Europeanen daar aankwamen, waren zij met stomheid geslagen door de makheid van de dieren en de vele verschillende soorten. Aangezien het eiland vrij goed op de route naar Indië lag, werd hier al vrij snel een verversingsstation gebouwd dat de passerende schepen voorzag van vers voedsel en water. In deze voedselvoorziening ligt ook voor een deel de ondergang van de dodo; het schijnt een flinke vogel te zijn geweest, waarvan vrijwel een gehele bemanning een dag kon eten. Bovendien was hij vrij tam en dus makkelijk mee te nemen op een zeereis. Dat, gecombineerd met het feit dat er op Mauritius zelf concurrentie ontstond om voedselbronnen met geïmporteerde varkens, zorgde voor een sterke afname van de dodo gedurende twee eeuwen. Wanneer de laatste uiteindelijk de geest heeft gegeven is nooit volledig duidelijk geworden, maar er wordt aangenomen dat tot 1690 op enkele stukken van Mauritius nog steeds dodo’s rondliepen.

Reuzenalk

Een ander voorbeeld, van een door menselijk handelen uitgestorven diersoort is de reuzenalk, die in Europa bekend stond als geirfowl of penguin. De reuzenalk was een zeevogel die op een aantal steile, rotsachtige eilanden nestelde en vrijwel zijn hele leven bij de zee doorbracht. Inmiddels is uit archeologische opgravingen bekend geworden dat de reuzenalk al meer dan 10.000 jaar lang door de mens bejaagd is en een bijzondere status had voor veel jager- en verzamelaargemeenschappen. Zo zijn er in een graftombe meer dan 200 snavels gevonden, tezamen met de resten van een mantel gemaakt van alkenhuiden. Het uiteindelijke uitsterven van de reuzenalk lijkt een geval van overbejaging te zijn; sinds de middeleeuwen werden de reuzenalken al geoogst om er aas van te maken, olie van te koken en dons van te plukken. Toch wisten de reuzenalken, mede door hun ondoordringbare broedgronden, het tot in de negentiende eeuw vol te houden. Van deze soort is zelfs bekend hoe de laatste exemplaren stierven, aangezien één van de jagers, Sigurour Ísleifsson, het volgende vertelde over de jacht:  “Ik pakte hem [de reuzenalk] bij zijn nek en hij flapperde met zijn vleugels. Hij maakte geen geluid. Ik wurgde hem.”

Quagga

Een persoonlijke favoriet onder de uitgestorven diersoorten is de quagga. Een bijzonder soort zebra, een bewoner van de Afrikaanse savanne en officieel uitgestorven in de Amsterdamse dierentuin Artis op 12 augustus 1883. Het uitsterven van de quagga gebeurde in enkele eeuwen, alhoewel de introductie van vuurwapens de jacht  aanzienlijk makkelijker maakte. De reden van uitsterven? Om graaslanden te beschermen voor vee, de jacht op mooie huiden en op het vlees. Toch gloort er wel enige hoop voor de quagga: er worden pogingen ondernomen om een nieuwe quagga te klonen uit overgebleven huiden en botten. Ook al is het tot op heden geen succes, de toekomst biedt mogelijkheden.

Baiji

Eén van de meest recente toevoegingen aan de lijst van uitgestorven diersoorten is de baiji, een Chinese rivierdolfijn die tot de negentiende eeuw vrijwel in de gehele Yanghtze voorkwam. Door de toenemende bevolkingsdruk en opkomende economie raakte het water vervuild en nam het scheepsverkeer toe. De combinatie van vervuiling en scheepsverkeer lijken de baiji uiteindelijk de das om te hebben gedaan; zelfs een goedbedoeld fokprogramma in de jaren negentig kon de soort niet meer voor volledige vernietiging behoeden. Toch wordt van de baiji betwist of hij daadwerkelijk uitgestorven is. Ook al zijn bij meerdere surveys geen dieren meer aangetroffen, toch zijn er nog regelmatig waarnemingen van de dieren geweest tot 2005, waarna het akelig stil werd rondom deze diersoort. Hij staat nog niet op de zwarte lijst, maar vrijwel iedere natuurorganisatie heeft inmiddels (sommige pas in 2012) erkend dat dit unieke dier tot het verleden behoort en het eerste grote slachtoffer is geworden van China’s industriële revolutie.