Boekrecensie: Alexander, Napoleon & Joséphine

“Als ik niet Napoleon was, had ik Alexander willen zijn.”
Napoleon sprak deze woorden toen hij in 1815 richting Parijs optrok voor de befaamde Honderd Dagen, de periode vanaf zijn ontsnapping van Elba en terugkeer naar Frankrijk in februari 1815 tot zijn nederlaag in de Slag bij Waterloo en aftreden als keizer. Baron Fleury was hem vanaf Lyon tegemoet gesneld en vertelde hem dat Alexander hartelijk in Parijs werd ontvangen. Andere monarchen zagen eruit alsof ze Alexanders adjudanten waren, aldus Fleury.

Vera Weterings

 
Tsaar Alexander I en Napoleon Bonaparte bepaalden aan het begin van de negentiende eeuw het lot van miljoenen Europeanen. Hierbij speelde Joséphine de Beauharnais een belangrijke rol, zowel als grote liefde van Napoleon, als als vriend van Alexander. Dit jaar is het exact tweehonderd jaar geleden dat Napoleon werd verslagen bij Waterloo op 18 juni 1815. Vanwege dit jubileumjaar organiseert de Hermitage Amsterdam een tentoonstelling over Napoleon en zijn twee belangrijke tijdgenoten. Aan de hand van ruim tweehonderd schilderijen, sculpturen, persoonlijke bezittingen, japonnen, uniformen en wapens wordt het verhaal verteld van twee grote heersers en de invloed van Joséphine. Bij de tentoonstelling Alexander, Napoleon & Joséphine. Een verhaal van vriendschap, oorlog & kunst uit de Hermitage verscheen het gelijknamige boek. Zowel in de tentoonstelling als het boek staan vriendschap, oorlog, liefde en politiek centraal, maar ook Joséphines grootse kunstcollectie.

Aan de hand van een viertal essays worden de levens van Alexander, Napoleon en Joséphine behandeld. Het eerste essay start met een bijzondere anekdote over Napoleon en het Russische leger, een gebeurtenis die de geschiedenis van Europa een heel andere wending had kunnen geven. Zo diende de twintigjarige Napoleon Bonaparte in 1789 een verzoek in om in Russische dienst te treden. Napoleon was toen tweede luitenant in het Franse leger en verveelde zich in het provinciestadje Auxonne. Het Russische leger was bereid hem aan te nemen, maar wel een rang lager. Napoleon wees dit aanbod verontwaardigd af. Wie had gedacht dat Napoleon ruim vijftien jaar later op weg was de machtigste man van Europa te worden.

In 1807 kruisten het Russische leger en Napoleon wederom elkaars wegen. Napoleon ontmoette op 25 juni tsaar Alexander op een vlot midden op de rivier Memel en sloot op 9 juli samen met hem een vredesverdrag bij Tilsit. Dit verdrag was bedoeld als bezegeling van ‘vrede en vriendschap voor eeuwige tijden’. In het hierop volgende jaar ondervond de vriendschap verschillende beproevingen. Zowel Alexander als Napoleon waren koppig. Hoewel beide keizers op 14 oktober 1808 voor de buitenwereld demonstreerden volkomen achter hun alliantie te staan, namen zij onderweg van Erfurt naar Weimar afscheid van elkaar. Dat zou hun laatste ontmoeting zijn.

In diezelfde periode zagen Napoleon en Joséphine elkaar maar weinig vanwege de vele oorlogen die Napoleon op het Europese continent voerde. Dit was geen uitzondering. Drie dagen na hun bruiloft enkele jaren eerder, op 8 maart 1796, vertrok Napoleon naar het Italiaanse leger. Daarbij was hun relatie vanaf het begin af aan niet een en al rozengeur en maneschijn. Al tijdens de Italiaanse campagne kreeg Napoleon berichten dat Joséphine hem bedroog. Daar stond tegenover dat Napoleon er ook verschillende verhoudingen op na hield. Hoewel Joséphine volgens diverse biografen de enig vrouw was waarvoor Napoleon zo’n serieus gevoel koesterde, zijn zij toch gescheiden. Voor Napoleon was macht en roem belangrijk en hij wilde zorgen dat zijn gezag erfelijk werd. Hij tekende zelfs de huwelijksovereenkomst voordat hij zijn aanstaande bruid in levende lijve had gezien.

Hoewel Napoleon en de Grande Armée jarenlang in heel Europa successen vierden, keerde het tij in 1812 met de Russische veldtocht. Het Franse leger werd gedecimeerd van 600.000 tot rond de 30.000 manschappen. Tijdens deze veldtocht was de oversteek van de ijskoude rivier Berezina het meest fatale hoofdstuk, in slechts enkele dagen verloren tienduizenden soldaten het leven door bevriezing, verdrinking, honger en gevechtshandelingen. Ook tsaar Alexander leed verliezen, maar werd toch als overwinnaar gezien in Parijs. Napoleon werd verbannen naar Elba. Toen Alexander in Parijs was zocht hij contact met Joséphine en ontmoette haar op paleis Malmaison. De twee raakten bevriend en Joséphine schonk hem de antieke Gonzaga Camee uit de derde eeuw voor Christus. Zij deed dit in de hoop dat hij haarzelf en haar kinderen zou toestaan hun aanzienlijke vermogen en hun positie te behouden.

Alexander bleek betrouwbaar. Toen Joséphine een paar jaar later overleed, genoten haar kinderen Eugène en Hortense Alexanders bescherming. Zij kregen aanzienlijke sommen geld toegewezen en behielden hun posities. De nalatenschap van Joséphine kwam terecht bij haar kinderen. Uiteindelijk kocht Alexander maar liefst 38 schilderijen en vier sculpturen uit haar collectie voor een astronomisch bedrag van 940.000 Franse francs. Daarnaast huwde Joséphines kleinzoon een Romanov-prinses, waardoor de families bloedverwanten werden. Veel onderdelen van haar collectie vonden zo uiteindelijk hun weg naar de Hermitage.

Naast de essays die betrekking hebben op de levensloop van Alexander, Napoleon en Joséphine, de Russische veldtocht en de vriendschap tussen Alexander en Joséphine, is er in het boek ook een essay toegevoegd over ervaringen van Nederlandse soldaten in dienst van Napoleon. Dit essay biedt een mooie aanvulling zodat de lezer beter inzicht krijgt in de veldslagen van Napoleon, de wapens die werden gebruikt en de omstandigheden waarin het leger verkeerde. Naast dit essay is ook de lijst met generaals en commandanten achterin het boek een welkome aanvulling. Door de vele militairen van Russische en Franse zijde die in de essays de revue passeren is het fijn om een kort overzicht van deze personen te hebben. Ook de chronologie biedt een fijne houvast.

In zowel het rijkelijk geïllustreerde boek als de tentoonstelling wordt duidelijk hoe de levens van de drie historische figuren, Napoleon, Alexander en Joséphine, sterk met elkaar verweven waren. Het boek behandeld zowel de vrede van Alexander en Napoleon in Tilsit in 1807 als Napoleons Russische veldtocht van 1812 en niet te vergeten de ontmoeting van de tsaar en Joséphine in Parijs in 1814. Mede daardoor is het boek een mooie aanvulling op de tentoonstelling in de Hermitage Amsterdam.

Alexander, Napoleon & Joséphine. Een verhaal van vriendschap, oorlog & kunst uit de Hermitage onder redactie van Arnoud Bijl en Vincent Boele
WBOOKS in samenwerking met de Hermitage, Amsterdam 2015
ISBN 978 90 786 5354 7
Paperback, kleurenillustraties, objectlijst, chronologie, lijst met generaals en commandanten en bibliografie
€ 24,95
176  pagina’s

Deze recensie is afkomstig van de website van Hereditas Nexus. Bezoek de website voor meer kritische reviews van boeken, tentoonstellingen en ander historisch vermaak.