Budgetcruisend langs Griekse oudheid: Vanaf zee uitstekend decor voor een archeologische ontdekkingstocht

Iedereen die gefascineerd is door archeologie en de verre prehistorie wil wel eens een keer rondneuzen in Griekenland, de wieg van de westerse beschaving. Maar meestal blijft het dan bij de Atheense akropolis of een bezoekje aan Delphi, aangezien een reisje naar de zuidoostelijke Balkan toch diep in de buidel tasten betekent. Gelukkig is in dit tijdperk van budgetglobetrotten daar nu ook een remedie voor gevonden. Met het nieuwe concept EasyCruise kun je nu voor een ‘drakhme’, ofwel een handjevol betaalmiddelen, varend langs de Griekse oudheid.

Tekst en foto’s: Niels de Groot  

Piraeus ademt stijl en robuustheid. Luxe jachten sieren heden ten dage de haven waar ooit de machtige Attische triremen, klaar voor een nieuwe zeeslag met de Perzische of Spartaanse vloot, voor anker lagen. Natuurlijk geen toeval om hier aan te vangen met een verkenningstocht langs de schatten van Griekenland. Het wit-oranje-zwartgekleurde cruiseschip is uitgerust met alle basisvoorzieningen voor een aangename reis. Échte ‘ in-de-watten-leggerij’ bestaat niet aan boord, maar je zou wel gek zijn als je buiten het varen om hier langer vertoeft; immers, van de Griekse oudheid moet je iedere dag iets proeven.

Rivaliteit

En dat smaaktesten loopt gesmeerd met een geestdriftige archeoloog aan het roer van de excursies. De jonge dr. Michael C. Scott is als oudheidkundige verbonden aan Cambridge University en krijgt – in tegenstelling tot heel wat lokaal ingehuurde gidsen; helaas een verplichting in Griekenland – onmiddellijk het reisgezelschap op zijn hand. Voor hem is het ronduit prettig werken in een land waar iedereen ervan lijkt doordrongen hoe belangrijk het verleden is. ‘De Grieken zijn heel erg bewust van hun geschiedenis, met name in Athene’, vertelt hij. ‘Overal ligt stokoud materiaal en je zou dus beter kunnen zeggen dat het moeilijk is om er níet van doordrongen te zijn. Het speelt een grote rol in het dagelijkse leven. De Parthenon op de akropolis als middelpunt van de stad bijvoorbeeld, dat is hun culturele identiteit.’ Toch ziet hij ook de andere kant van de medaille: ‘Er wordt continu debat gevoerd over bouwgrond en de ruimte die antieke monumenten innemen. Het hele centrum van Athene is gebouwd op ruïnes uit de oudheid. Aannemers willen zo snel mogelijk aan de slag, terwijl wij natuurlijk ook ons bodemonderzoek willen doen. Dat soort rivaliteit resulteert er nu al in dat Amerikaanse archeologische instituten moderne panden opkopen, afbreken en vervolgens op die plaatsen opgravingen uitvoeren.’

Geografische mengelmoes

Laatstgenoemde onderstreept maar weer eens hoe gewichtig westerse instanties hun wortels beschouwen. Een weekje varen langs deze magnifieke overblijfselen en je begrijpt direct het hoe en waarom. Overigens vormt Griekenland vanaf zee met zijn geografische mengelmoes van kustlijnen, bergen, kanalen, baaien en eilanden eigenlijk een veel beter decor voor een ontdekkingstocht dan via de landwegen. Alle natuurgezichten krijg je op de koop toe en dat begint meteen al met de passage door het Kanaal van Korinthe. Al koersend in noordwestelijke richting gaat de cruise door de louter 23 meter brede en 8 meter diepe waterweg die met zijn voltooiing in 1893 van de Peloponnesos een eiland maakte. Nu konden schepen veel vlugger tussen de Golf van Egina en de Ionische Zee pendelen. De reis werd zo met maar liefst 350 kilometer ingekort.

Reizigers aan boord van de EasyCruise hebben de mogelijkheid zich iedere dag in te schrijven voor een excursie. Slimmeriken hebben dit natuurlijk al weken, zo niet maanden eerder gedaan, omdat de firma nu eenmaal opereert volgens het principe dat vroegboekers de goedkoopste plaatsen krijgen. Afhankelijk van de bestemming kan er soms zelfs worden gekozen uit twee afzonderlijke rondleidingen. Naast de gebruikelijke passieve uitstap bestaat er tevens de actieve variant, waarbij de deelnemers een flink stuk met de benenwagen gaan. Jammer genoeg heeft deze trip, op enkele vertellingen uit de Griekse mythologie na, geen oudheidkundige inhoud. Op de eerste dag staat er in dit geval één excursie op het programma, maar daar ontbreekt dan ook helemaal niets aan. Wat er te berde wordt gebracht is vooral erg leerzaam, iets wat de oude Grieken volgens Scott ook al goed doorhadden. ‘Retoriek was heel erg van belang, want als je een democratie bent, dan is het natuurlijk enorm belangrijk hoe je dingen zegt. Maar ze wantrouwden het vak ook, aangezien onwaarheden eveneens als waarheden konden worden verteld. Zo begon dan ook de zoektocht naar het ware en het oprechte, door middel van filosofie waarin ze worstelden met vragen waar wij nu in de 21e eeuw nog steeds mee stoeien.’

Mycene

Als opener het steenoude Mycene, de citadel die aan het begin van het tweede millennium v. Chr. werd gesticht door een nieuw volk dat het Griekse plateau was binnengetrokken. In deze vroege bronstijd groeide de plaats uit tot het centrum van de Myceense cultuur, het allerprilste begin van de Griekse civilisatie. De citadel staat tevens bekend door de heerschappij van Agamemnon, de legendarische vorst uit de Griekse epiek die hier vandaan ten strijde trok tegen Troje. Indrukwekkend is de solide bouwstijl van het vestingwerk dat bestaat uit zware blokken vulkaangesteente, cyclopische architectuur geheten, aangezien de oude Grieken er vanuit gingen dat alleen de verschrikkelijke eenogige reuzen, de cyclopen, in staat waren om dit soort constructies neer te zetten. Hoe dan ook, monsters of mensen, de ontwerpers van Mycene dachten voortreffelijk na over de veiligheid van hun hersenspinsel. Aangelegd op een berghelling had de verdediger een puik overzicht over de gehele vallei. Op steenworpafstand van de stadsmuren ligt de graftombe – gebouwd tussen 1350 en 1250 v. Chr. – die direct is gelinkt aan Agamemnon, hoewel niemand met zekerheid vast heeft kunnen stellen dat hij ook daadwerkelijk binnen deze gewelven werd bijgezet. Plundering en roekeloze opgravingen deden de inhoud van de dodenkamer in elk geval geen goed; menselijke resten en de meeste voorwerpen verdwenen spoorloos.

Nemea

[caption id="attachment_38712" align="alignleft" width="282" caption="Tempelruïne in het stadion van Nemea"][/caption]

De middaguren zijn gereserveerd voor Nemea, bekend om haar leeuw die moest worden verslagen door de mythische held Heracles, en de Nemeïsche Spelen. Om de twee jaar verzamelden zich hier sporters die zich door een tunnel naar de arena begaven. Ingekerfde leuzen van meer dan 2500 jaar oud in de muren van de doorgang onthullen de wedstrijdstress van deze prehistorische atleten. De wijn uit deze streek is alom geliefd en wordt met een knipoog naar bovengenoemde held ook het ‘bloed van Heracles’ genoemd. Het niet ver daarvandaan gelegen Korinthe, de tweede grootste stad van de Peloponnesos, is al tientallen jaren het toneel van Amerikaanse opgravingen. Dit klassieke rijke handelscentrum groeide en bloeide tussen de 8e eeuw en 146 v. Chr. toen de Romeinen er een verwoestend bezoekje brachten.

Odysseus

 Ithaki is een eiland met 3000 inwoners langs de noordoostkust van Kefalonia en heeft de faam het thuisfront te zijn van Odysseus, de held uit de Ilias en Odyssee, de belangrijkste Griekse folklore. Een plaatselijke geoloog onderneemt hier trouwens een speurtocht naar de schat die Odysseus op Ithaki zou hebben verstopt. In het dorpje Stavros gaat een wandeling de heuvel Pilikata op waar volgens de overlevering eens het paleis van Odysseus gestaan zou hebben. Nu is het de plek van een piepklein, doch knus museum waar Britse archeologen hun vondsten van een decennium graafwerkzaamheden (1929- 39) onderbrachten. In de sublieme collectie een driehoekig fragment van terracotta met – hoe kan het ook anders – de naam ‘EYXHN ODYCCEI’, Odysseus. Het blijkt een votief of offerande uit omstreeks 200 v. Chr. en toont daarmee aan dat 1000 jaar nadat deze protagonist geleefd zou hebben hij nog altijd een belangrijke figuur was en natuurlijk... nog immer is.

Olympische Spelen

Vanaf het bovendek van een cruiseschip krijg je pas echt een goed inzicht waarom de verschillende regio’s in het antieke Griekenland geen adhesie kende, maar enkel uit ‘polissen’, stadstaten, bestond. De geografie liet dat gewoonweg niet toe. Plateaus, inhammen, kreken en kusten – kortom, gunstige plekken waar mensen konden neerstrijken – lagen mijlen en mijlen van elkaar verwijderd. Tja, en waarom dan elkaar niet eens in de zoveel tijd ergens treffen om de laatste nieuwtjes uit te wisselen en de krachten te meten? Het concept werd een succes; de Olympische Spelen waren geboren. In 776 v. Chr. gingen de allereerste wedijvers van start in de antieke plaats Olympia, thans een park van ruïnes op een busrit van de haven Patras waar iedere vier jaar nog steeds het Olympisch vuur wordt ontstoken. Wat meteen in het oog springt zijn de zwartgeblakerde bomen en huizen in de nabijheid van dit monument. Het is een gevolg van de bosbranden die vorige zomer van de Peloponnesos een verschrikkelijk inferno maakten. Je ontkomt er niet aan, de omgeving ruikt nog immer naar de hel die vers in het geheugen van de inwoners zit.

De vlammen reikten tot op enkele meters van het Olympia Museum. Verlies van het gebouw en de collectie werd gevreesd, maar in de kritieke uren die volgden hielpen volgens de museummedewerkers de Griekse goden een handje door de wind abrupt te draaien. Een rondgang door dit museum is echt een must; de toonzalen bezitten een verzameling oudheid om meteen in te verdwalen. Van de meest alledaagse gebruiksvoorwerpen als drinkbekers, schalen, gereedschap en muntstukken via beelden van winnaars, helden en goden tot aan trofeeën, uitrustingen en wapens. Je raakt hier niet uitgekeken. Dat geldt even zozeer voor het aangrenzende sportcomplex. Met een minimaal voorstellingsvermogen zie je de ( grotendeels) naakte atleten, glinsterend van de olijfolie om de huid te beschermen tegen de zon; toeschouwers in lange tunica’s, aanmoedigend en offers brengend in een van de vele tempels; debatterende filosofen; politici in de spreekstoel met tientallen toehoorders; en slaven, slepend met de spullen van hun meesters. De Olympische Spelen anno de eeuwen voor Christus moeten een enorm spektakel zijn geweest. Geen wonder dat hele volksstammen uitliepen om dit van dichtbij mee te maken.

Plaatselijke spijzen

Prettig aan de cruise is dat het schip in de meeste gevallen in de haven blijft afgemeerd. Daardoor krijg je volop gelegenheid om de wal op te klauteren en ergens in een authentieke taverne voor weinig te tafelen. En laten we eerlijk zijn, met een met plaatselijke spijzen gevulde maag slaapt het natuurlijk nog beter in de Griekse zeelucht. Over maag gesproken, de tweede helft van de tocht vangt aan met een excursie in de zogeheten ‘navel van de wereld’, Delphi. In de klassieke tijden werd deze, op de Atheense akropolis na, meest bezochte archeologische attractie van Griekenland beschouwd als hét centrum van de toenmalig bekende wereld. Delphi stond met haar orakel nagenoeg synoniem voor de oplossing van complexe problemen. Dit orakel, de zogenaamde Pythia, was een dame van minstens 50 jaar oud waardoor ze kon steunen op een fikse dosis wijsheid. Door in de tempel van Apollon weg te glijden in een diepe trance kwam ze direct in contact met de Griekse goden die aan haar hun raad toevertrouwden. Aanwezige priesters interpreteerden vervolgens de boodschappen naar (vaak cryptische en dubbelzinnige) adviezen voor de raadzoeker.

Een nogal ironisch voorbeeld is dat van de Lydische koning Croesus die wilde weten of een oorlog tegen de Perzen succesvol zou zijn. Het antwoord van het orakel luidde dat wanneer Croesus aan deze strijd begon er een groot rijk zou worden verwoest. De koning verstond dit als een overwinning, startte de oorlog en inderdaad, een groot rijk werd vernietigd, te weten... zijn eigen. Saillant is uiteraard hoe groot hier de invloed van een vrouw was, te bedenken wat voor patriarchale samenleving dit was. ‘Maar vrouwen speelden wel degelijk een fundamentele rol’, vertelt Scott. ‘Zij waren immers de enigen die toekomstige generaties konden voortbrengen en die macht vertaalde zich in de aanwezigheid van belangrijke godinnen en vrouwelijke priesters. Toch waren mannen als de dood dat ze hun macht kwijt zouden raken. Ze hielden ongetrouwde vrouwen dan ook angstvallig thuis, ver weg van politiek en slagveld.’ Delphi was compleet met theater, tempels, arena en winkels bijna een complete stad op zichzelf. Een plaats waar mensen het nuttige (raadvraging) en het aangename (vertier) combineerden. Vergeet vooral geen kijkje te nemen in het ernaast gelegen museum, want dat huisvest naast een overvloedige collectie aan beelden en offergaven, tevens het enig overgebleven goud uit de Griekse oudheid dat hier in 1939 werd opgegraven.

Egina

De een na laatste dag van deze ‘voyagie’ door Oud- Griekenland is gepland in de vroegere moderne hoofdstad Egina, het grootste eiland van de Egeïsche Zee. Een sleepboot brengt het varende driesterrenhotel weer terug door het Kanaal van Korinthe. Met Egina bereik je weer een stukje mythologie, want dit is hét eiland van de held Achilles, bekend als een van de strijders in de Trojaanse oorlog, maar waar zijn kwetsbare hielen hem eveneens de das omdeden. Het heiligdom Aphaia met zijn antiquiteitenzaal is meer dan een bezoekje waard.

Athene

Misschien niet het allerlekkerste tot het laatste bewaard, maar zonder twijfel een van de meest intrigerende terreinen van de oude wereld komt aan bod als slotakkoord: de Atheense akropolis. Gesticht in de dertiende eeuw v. Chr. groeide dit gaandeweg uit tot het hart van de Griekse beschaving. Sommige tongen spreken over de ‘wieg der democratie’, maar Michael Scott moet daar wel een paar kanttekeningen bij plaatsen, want ja, hoe kun je nou spreken over een democratie in een stadstaat met 100.000 slaven en vrouwen die niets te vertellen hadden? ‘Er bestaat een groot verschil tussen het klassieke en moderne verschijnsel democratie’, legt hij uit. ‘Waar wij vinden dat iedereen recht heeft om te stemmen was dat in Athene alleen voorbestemd aan de vrije man. Daarentegen stemmen wij bijvoorbeeld om oorlog voeren, maar sturen vervolgens anderen om te vechten. Dat zouden de Atheners weer als ondemocratisch hebben beschouwd. Voor hen gold als je vóór oorlog stemde, dan pakte je je speer en trok zelf ten strijde.’

Het icoon van de akropolis en alles wat Athene uitstraalt, is natuurlijk het Parthenon, gebouwd in 480 v. Chr. nadat de Perzen een eerder heiligdom op deze plek hadden verwoest. De tempel werd gewijd aan de godin Athena, die volgens de mythe de tweestrijd met Poseidon won om het beschermende opperwezen van de stad te worden. Het Parthenon was een staaltje uitzonderlijke architectuur, waar heden ten dage helaas nog maar vrij weinig van over is. Het beetje dat bewaard is gebleven wordt overigens nauwkeurig gerestaureerd, zeg maar gerust een tienjarenplan. Dagen kun je in deze stad doorbrengen zonder verveeld te raken, want zelfs de ogenschijnlijk saaie metrostations – de ondergrondse werd speciaal voor de Olympische Spelen van 2004 aangelegd – herbergen een vingerlikkende concentratie archeologie.

Op de metrostops Akropoli, Monastiraki, Evangelismos, Dafni en Syntagma loop je terwijl van perrons wisselend gewoon door gangen met stratigrafieën van de archeologische projecten die hier voor de tunnelconstructie plaatsvonden. En mocht je vervolgens nog niet zijn verzadigd met impressies van de kraamkamer der westerse cultuur, dan kun je nogmaals je hart ophalen op de nieuwe luchthaven Eleftherios Venizelios die in 2003 werd geopend. Op de verdieping boven de incheckbalies een toonkamer met 172 vondsten die getuigen van de lange bewoning, vanaf ca. 3000 v. Chr., op de plek waar nu de startbanen liggen. Een walhalla voor mensen als Michael Scott. ‘Archeologie zal altijd een wezenlijk onderdeel van de samenleving uitmaken. Er zijn hier in Athene maar liefst zeventien scholen voor archeologen die hier vanaf het midden van de 19e eeuw begonnen. De westerse landen investeren veel geld in die projecten. Maar ja, ga maar na, zelfs het personeel van het Witte Huis las tijdens de Koude Oorlog boeken van Thucydides en Herodotus om daar in hun situatie wat van op te steken. Er is wat dat betreft niets veranderd, we moeten nog steeds heel veel van de geschiedenis leren.’