Achtergrond van 'iets aan de kaak stellen'

Wanneer je ‘iets aan de kaak stelt’, betekent dit dat je in het openbaar te kennen geeft dat je iets slecht of schandelijk vindt. Deze uitdrukking heeft niets te maken met de kaken die wij in onze mond hebben. In plaats daarvan stamt het gezegde waarschijnlijk af van een gebruik uit de middeleeuwen.

De uitdrukking ‘iets aan de kaak stellen’ heeft hoogstwaarschijnlijk te maken met een manier van straffen die vooral in de middeleeuwen veel werd toegepast. Het woord kaak had toen meer betekenissen dan tegenwoordig. Eén hiervan was een soort schavot. De uitdrukking ‘iets aan de kaak stellen’ komt waarschijnlijk oorspronkelijk van de uitspraak ‘iemand op de kaak stellen’.

Openbaar boeten

Wanneer ‘iemand op de kaak werd gesteld’, betekende dit dat deze persoon publiekelijk moest boeten voor een begane misdaad. Een veroordeelde misdadiger moest op een ‘kaak’ gaan staan, een soort verhoging. Dit gebeurde zodat hij of zij in het openbaar door de menigte belachelijk gemaakt kon worden.

Het publiekelijk vernederen van criminelen gebeurde niet alleen verbaal. Soms mochten toeschouwers de misdadigers bekogelen. Ook vermeldt spreekwoorddeskundige F. A. Stoett dat het wel eens voorkwam dat misdadigers met één oor aan de ‘kaak’ werden vastgespijkerd. De veroordeelden moesten vervolgens zelf los zien te komen van de ‘kaak’. De enige manier hiervoor was het vastgespijkerde oor losscheuren. De ongelukkige misdadigers gingen er daardoor één oor vandoor, terwijl een stuk van het andere oor achterbleef op de ‘kaak’.

Hoe een ‘kaak’ er oorspronkelijk uitzag en uit wat voor materiaal deze bestond, is niet helemaal duidelijk. Stoett vermeldt dat het eerst vermoedelijk ging om een soort houten ton. Later zou hier een houten of een stenen zuil voor in de plaats zijn gekomen.

Van ‘op de kaak’ naar ‘aan de kaak’

De uitdrukking ‘iemand op de kaak stellen’ is waarschijnlijk veranderd naar ‘aan de kaak stellen’. Dit komt doordat misdadigers later niet meer op een stellage werden gezet. In plaats daarvan moesten ze ergens tegenaan gaan staan, bijvoorbeeld tegen een paal of de wand van het stadhuis. Het woord ‘kaak’ bleef echter in gebruik. De term kreeg de betekenis schandpaal erbij, waardoor de uitdrukking mee veranderde.

Andere uitdrukkingen

Er bestonden ook nog andere gezegdes in het Nederlands waarin het woord ‘kaak’ de betekenis schandpaal had. Zo vermeldt spreekwoorddeskundige P.J. Harrebomée het bestaan van de uitdrukking ‘dat verdient de kaak’. Deze uitdrukking wordt tegenwoordig echter niet meer gebruikt.