Charlie Hebdo en de Franse traditie van spotprenten

Op 7 januari 2015 drongen zwaarbewapende mannen de redactie van het Franse satirische weekblad Charlie Hebdo binnen. In en om het kantoor van het weekblad schoten ze 12 mensen dood. Dit uit wraak voor de felle satirische cartoons van het weekblad. Charlie Hebdo staat in een lange traditie van Franse satirische bladen.

Geschiedenis van de spotprenten

Spotprenten zijn al een oud en wereldwijd verschijnsel. In het oude Rome werden heersers al belachelijk gemaakt met spottende tekeningen op de muren in de stad. Maar ook daarna bleven spotprenten voor velen een goede manier om de maatschappij op de hak te nemen. De gebeurtenissen rondom de Franse Revolutie (1789) waren een belangrijke inspiratiebron voor tekenaars. Vaak verschenen hun werken als illustratie bij politiek geëngageerde pamfletten. De schrijvers en tekenaars konden profiteren van de voortschrijdende techniek, die het mogelijk maakte de plaatjes en teksten op grote schaal te publiceren.

Spotprenten tijdens de Franse Revolutie

In de aanloop naar de Franse Revolutie was met name Marie Antoinette het mikpunt van vileine spot. Daarbij ging men ver. De tekenaars en schrijvers schroomden niet om welhaast pornografische verhalen en plaatjes te maken. Plaatjes en verhalen over de ‘koninklijke dildo’ vonden gretig aftrek bij de inwoners van Parijs. Maar ook de gebeurtenissen van de Franse Revolutie zelf konden op de spot van tekenaars rekenen. Beroemd werd de prent van Robespierre, die nadat hij heel Frankrijk had onthoofd, ook maar de beul onthoofdde.

Spotprenten van Napoleon

Na de Franse Revolutie werd de nieuwe machthebber Napoleon het mikpunt van spot. Door zijn effectieve censuur kwamen de echte felle spotprenten van buiten Frankrijk. Vooral de Engelse adel genoot van prenten waarin Napoleon, ondanks zijn voor die tijd normale lengte van 1.68 meter, als klein mannetje werd afgebeeld. Nadat Napoleon gevangen werd gezet op St. Helena kwamen ook in Frankrijk de pennen in beweging.

Censuur tijdens de 19e eeuw

De toon was gezet. De spotprenten bleven de rest van de 19e eeuw populair bij het Franse publiek. Dat was lang niet altijd naar de zin van de autoriteiten. Er ontstond een fel debat over spotprenten en censuur. Vooral spotprenten leden onder die censuur. De autoriteiten vreesden de karikaturen meer dan spottende teksten. De meeste mensen konden niet lezen, maar een grappig plaatje snapte iedereen. Tussen 1815 en 1880 werden niet minder dan 20 satirische tijdschriften met karikaturen door de overheid verboden.  

Spotprenten tijdens de Eerste Wereldoorlog

Tijdens de Eerste Wereldoorlog gingen de tekenaars door, al kwamen zij onder grote druk van de oorlogscensuur en –propaganda terecht. Veel tekenaars wijdden zich aan propagandistisch werk. De verschrikkingen van de loopgravenoorlog lieten echter de Franse cartoonisten niet onbewogen. De censuur zelf werd op de hak genomen door cartoons waarin grote stukken wit werden gelaten, als waren ze ook gecensureerd.

Le Canard enchaîné

Nog tijdens de Eerste Wereldoorlog werd het blad Le Canard enchaîné opgericht. Dit weekblad verbond zich niet aan enige politieke kleur, maar nam alle politieke schandalen kritisch en satirisch op de korrel. Tijdens het interbellum groeide de populariteit tot het in de Tweede Wereldoorlog de publicaties moest stoppen. Na de oorlog keerde het blad terug en bleek onverminderd populair. Het blad verschijnt nog steeds elke week en had in 2010 een oplage van maar liefst 537.000.

Hara-Kiri

In de tweede helft van de 20e eeuw ontstond in Frankrijk het tijdschrift Hara-Kiri. Eerst als maandblad, maar later viel het tijdschrift wekelijks op de mat. Zonder foto’s, maar met tekst en (spottende) tekeningen kreeg het blad een beruchte reputatie. In 1970 werd het blad verboden door de Franse minister van Binnenlandse Zaken. Kort daarvoor had de redactie de Franse autoriteiten fel bekritiseerd wegens de lakse houding na een brand waarbij 146 doden waren gevallen.

Hara-Kiri wordt Charlie Hebdo

Om het verbod te omzeilen veranderde de redactie de naam van het blad in Charlie Hebdo, naar het bekende figuurtje uit de serie Peanuts. Het blad plaatste nooit advertenties. Dat was een probleem voor de financiën van het blad, waardoor het in 1981 failliet ging. In 1992 werd het blad echter opnieuw opgestart. Het blad werd bekend met een aantal binnenlandse schandalen waarin vooral de politiek en het zakenleven het moesten ontgelden. In 2002 ontstond de eerste grote controverse toen het blad zich kritisch uitliet over de Islam. In 2006 deed het blad daar een schepje bovenop door de Mohammed-cartoons van de Deense cartoonist Westergaard te herpubliceren. De Franse president veroordeelde dit toen als een nodeloze provocatie.

Aanslagen op Charlie Hebdo

Het blad hield vast aan zijn reputatie. Ondanks de veroordelingen van de Franse president bracht het blad in 2011 een nummer uit waarbij de profeet Mohammed als ‘gasthoofdredacteur’ werd gepresenteerd. Naar aanleiding hiervan werd er een brandbom bij de redactie naar binnen gegooid. Daarbij vielen toen geen gewonden. Ook de aanslag van 7 januari 2015 lijkt religieus gemotiveerd te zijn. Een jaar later gaf het tijdschrift een speciale editie uit in vertienvoudigde oplage, om de aanslag te herdenken. De titel op de voorpagina luidt 'L' assassin court toujours', 'de moordenaar is nog op vrije voeten'.