De Grote Noordse Oorlog: hoe de vergeten grootmacht Zweden verslagen werd
Ooit was het nu bescheiden Zweden een ware grootmacht. In de 17e en 18e eeuw kende het land een belangrijke bloeiperiode waarin het een belangrijke speler was op het Europese toneel. Gedurende deze periode breidde Zweden zijn macht uit en slaagde het er zelfs in om de volledige controle over de Oostzee te krijgen. De bloeiperiode kwam abrupt tot een eind toen de Zweden in de Grote Noordse Oorlog verslagen werden door een coalitie van Noord-Europese landen.
Stormaktstiden
Toen Gustaaf II Adolf in 1611 de Zweedse troon besteeg, toonde hij onmiddellijk zijn grote politieke ambities. Hij startte een expansief buitenlandbeleid op en was succesvol in oorlogen tegen Denemarken, Rusland en Polen-Litouwen. Onder zijn bewind werd de Stormaktstiden ingeleid, de ‘Grootmachttijd’ van Zweden. Zweden groeide uit tot dubbel de grootte van het huidige land, en omvatte delen van het huidige Estland, Letland, Finland en Duitsland. Tijdens Gustaafs bewind kreeg Zweden de volledige controle over de Oostzee, een gebied dat van oudsher van groot belang was voor handel. Ook onder Gustaafs opvolgers, onder wie zijn dochter Christina van Zweden, zetten het expansieve beleid en daarmee de bloeiperiode zich voort, ondanks dat Zweden ook een aantal gebieden moest opgeven.
Begin van de Grote Noordse Oorlog
In 1697 kwam Karel XII aan de macht. De relatief nieuwe staten van Brandenburg en Rusland hadden zich net als de oudere staten rondom de Oostzee, Denemarken en Polen-Litouwen, ontpopt tot vijand van Zweden. Peter de Grote van Rusland, Frederik IV van Denemarken en August II van Saksen en Polen-Litouwen sloten daarom een bondgenootschap om de Zweedse expansiedrift tegen te gaan. In februari 1700 vielen zij aan: de Grote Noordse Oorlog was een feit. De aanval was echter een mislukking: het Zweedse leger trok snel en agressief op en wist Denemarken met hulp van Nederlandse en Engelse troepen te dwingen zich terug te trekken en vrede te sluiten. Karel slaagde er ook in de Russen te verdrijven bij de Slag bij Narva.
Revanche
Daar lieten de Russen het niet bij zitten. Terwijl Karel zich richtte op het verslaan van de Poolse troepen, wist Peter de Grote zijn leger te reorganiseren. August II en zijn Saksisch-Poolse troepen werden genadeloos verslagen en August verloor zelfs zijn troon. Er bleef weinig over van het aanvankelijk veelbelovende bondgenootschap, maar Rusland gaf ondanks de oorspronkelijke nederlaag niet op en ging door met zijn militaire campagnes. Peter de Grote veroverde in 1703 een fort bij de Neva rivier, waar hij de eerste stappen zette in de stichting van de stad Sint-Petersburg.
Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!
Aanval op Rusland
In 1707 begon het Zweedse leger onder Karel aan een nieuwe aanval op de Russen. Door de eerdere succesvolle veldslagen leken de Zweden de bovenliggende partij, maar al snel bleek dat er een einde was gekomen aan hun geluk: tijdens de Zweedse opmars richting Rusland kwam het bij Lesnaja in september 1708 tot een veldslag, waarbij de Russen de Zweden wisten te verrassen en het Zweedse leger, mede door een hevige sneeuwstorm, gedwongen werd zich terug te trekken. De sneeuwstorm bleek een voorbode voor wat één van de strengste winters zou worden van het millennium, die zou leiden tot grote verliezen onder de Zweedse troepen. Waar het Zweedse leger verzwakt was, gaf de overwinning de Russen juist meer zelfvertrouwen. De goede moraal en de innovatieve militaire strategieën van de Russen leidden tot een volgende en definitieve overwinning op de Zweden in de Slag bij Poltava op 8 juli 1709. Het Russische leger, dat ondertussen dubbel zo groot was als het Zweedse, versloeg het Zweedse nog voordat het Moskou kon bereiken.
Karel XII geeft de hoop niet op
Na de Zweedse nederlaag in Poltava verschenen Polen en Denemarken weer op het strijdtoneel, om te profiteren van de Zweedse verliezen. Het grootste verlies voor Zweden was de volledige oostelijke helft van Zweden, het huidige Finland. Dat werd na een gewelddadige veldtocht ingenomen door Rusland. Hoewel Zweden overduidelijk verslagen was, gaf Karel zich nog niet gewonnen. In een poging de verliezen terug te draaien probeerde hij de Ottomaanse Turken over te halen om Rusland aan te vallen, maar tevergeefs. De sultan had niets te winnen met zo’n aanval. Om Denemarken nogmaals uit de oorlog te forceren, viel Karel bovendien Noorwegen nog twee keer binnen. Zonder succes en met een tragische afloop: tijdens het Beleg van Fredriksten raakte hij dodelijk gewond. Karel had geen kinderen en de troon ging na zijn dood naar zijn zus, Ulrika Eleonora. Met zijn dood kwam ook een einde aan de Zweedse oorlogsinspanningen.
Het Zweedse Rijk in de vergetelheid
Na de definitieve nederlaag in de oorlog, kwam er ook een definitief einde aan Zweden als grootmacht. De Zweedse aanval zou niet de enige aanval op Rusland blijken die de agressor fataal werd. Zweden bleef nog een tijd een belangrijke regionale macht, maar moest plaatsmaken voor Rusland als dominante macht in het Oostzeegebied. Zoals de oorlog voor Zweden het einde van een tijdperk betekende, betekende het voor Rusland het begin. Peter de Grote veranderde het Tsaardom Rusland in het Russische Rijk en mede dankzij de moderniseringen die hij doorvoerde werd Rusland op de kaart gezet als grootmacht.
Meer weten over het gouden tijdperk van Zweden? In Geschiedenis Magazine 8 van 2021 beschrijft Ivo van de Wijdeven hoe Gustaaf II Adolf, ook wel de ‘Leeuw van het noorden’ genoemd, Zweden tot een grootmacht wist te maken.
Bronnen:
- Britannica: Second Northern War
- Britannica: Sweden: The Age of Greatness
- Russia Beyond: 5 facts about the war that turned Russia into a great power
- The National Interest: Sweden Was a Military Giant—Until It Invaded Russia
