De korte regering van het kabinet Colijn-V

Vandaag is het “openbaarheidsdag” in het Nationaal Archief. Op die dag worden stukken waarvan de geheimhoudingsplicht vervalt, openbaar gemaakt. Dit jaar gebeurt dat ook met stukken over het vijfde kabinet van minister-president Colijn. Dat kabinet was in de zomer van 1939 slechts twee dagen missionair.

De crisis van de jaren ‘30

Hendrik Colijn was een politiek zwaargewicht. Hij had al meerdere ministersposten bekleed en in 1925 al een kabinet geleid. In 1933 ontving hij opnieuw de opdracht om een kabinet te formeren. De financiële crisis van de jaren ’30 woedde echter in alle hevigheid. Het kabinet van Colijn probeerde met sterke bezuinigingen deze crisis het hoofd te bieden. Dit leverde echter felle protesten op.

De kabinetten van Colijn

Ondanks de protesten bleef Colijn het vertrouwen van zijn achterban houden. Hoewel zijn regeringen niet altijd de termijn van vier jaar uitzaten, won Colijns partij ARP zetels en kon hij aanblijven als premier. In 1937 won de ARP zelfs drie zetels bij de verkiezingen en Colijn kon zijn vierde kabinet formeren. De problemen waren echter nog niet voorbij. Naast de financiële crisis kreeg Colijn ook te maken met toenemende internationale spanningen. Dat zorgde voor conflict binnen de ministersploeg over de te varen koers. Onder druk van de toenemende oorlogsdreiging vroegen de ministers van defensie en koloniën om meer geld om de defensie op orde te krijgen. Ook de minister van sociale zaken wilde meer geld om de werkverschaffing te financieren. Daartegenover stond de minister van financiën die vasthield aan een strikte bezuinigingspolitiek en een sluitende begroting. Het lukte Colijn niet om eensgezindheid onder de ministers te creëren.

Kabinet Colijn-IV valt

Uiteindelijk was het de minister van Financiën die het kabinet liet vallen. Hij trad in mei 1939 af nadat de regering een wet aannam om de jeugdwerkloosheid te bestrijden. Met die wet was een uitgave van tien miljoen gulden gemoeid. Door een vormfout werd de wet zo snel aangenomen dat de minister van financiën daar geen protest meer tegen kon indienen. Boos over de gang van zaken én over de plannen waar hij het niet mee eens was, stapte de minister op. Colijn probeerde de zaak persoonlijk nog te redden door de financiën in zijn portefeuille op te nemen, dat mocht niet baten. In juni 1939 werd het kabinet demissionair en een maand later ontsloeg koningin Wilhelmina het kabinet.

De formatie van het vijfde kabinet Colijn

Nog voordat het kabinet officieel ontslagen was, ging Colijn al aan het werk om een nieuw kabinet te formeren. Die formatie ging echter niet vanzelf. Colijn probeerde een coalitie te vormen uit de zes grootste partijen in de Tweede Kamer, maar de partijen RKSP en de VDB wilden niet mee werken. Daarop diende Colijn zijn ontslag als formateur in bij de koningin. Een formatiepoging onder leiding van de RKSP mislukte eveneens en slechts een week nadat hij zijn ontslag indiende, benoemde koningin Wilhelmina Colijn weer tot formateur. Hij aanvaardde met tegenzin. Bij zijn tweede poging probeerde Colijn een zakenkabinet te formeren, dat los stond van de partijen. Het werd een minderheidskabinet, waarin behalve een aantal politici, ook mensen van buiten de politiek zitting in namen.

De snelle val van het kabinet Colijn-V

Colijns tweede formatiepoging lukte. Op 25 juli 1939 beëdigde koningin Wilhelmina het nieuwe kabinet. Colijns aanpak was bij veel partijen echter in het verkeerde keelgat geschoten. Ze voelden zich buitengesloten doordat Colijn mensen van buiten de politiek had aangetrokken. Al voor de debatten ging het gerucht rond dat er een motie van wantrouwen tegen het gehele kabinet ingediend zou worden. In de tweede termijn van de debatten op 27 juli diende de katholieke fractievoorzitter Deckers de motie daadwerkelijk in. Met de woorden:

De Kamer, overwegende, dat de Kabinetsformatie niet heeft geleid tot het optreden van een Kabinet, dat de noodige waarborgen biedt voor een deugdelijke behartiging van 's Lands be­lang in gemeen overleg met de Staten-Generaal, keurt het optreden van dit Kabinet af en gaat over tot de orde van den dag.

De motie werd in stemming gebracht en met 55 tegen 27 stemmen aangenomen. Na twee dagen was het kabinet weer demissionair. Op 10 augustus werd het kabinet door de koningin ontslagen en trad er een nieuwe regering aan. Het kabinet Colijn-V was het laatste kabinet van Colijn. Nog geen jaar nadat Colijns vijfde regering naar huis werd gestuurd, brak de Tweede Wereldoorlog uit. Hij maakte het einde van die oorlog niet meer mee. In september 1944 overleed hij aan een hartverlamming.