Het Kabinet-Van Agt op de trappen van Paleis Soestdijk

De langste kabinetsformaties in de Nederlandse geschiedenis

De kabinetsformatie van Rutte-III in 2017 heeft een record geëvenaard: hij duurt sinds maandag 8 oktober even lang als de voormalige recordhouder uit 1977. Op 19 december 1977, 208 dagen nadat de formatie was begonnen, werd het nieuwe kabinet-van Agt I gepresenteerd op de trappen van Huis ten Bosch. Op maandagochtend 9 oktober 2017 meldde Mark Rutte de pers op het Binnenhof ‘We zijn eruit,’ en daarmee heeft de formatie van het aanstaande kabinet Rutte-III precies even lang geduurd. Waarom duurde het in 1977 zo lang?

Grote winst

De verkiezingsuitslag van 26 mei 1977 leverde vooral de grote partijen winst op. De PvdA werd de grootste met 53 zetels, op de voet gevolgd door het nieuwe CDA met 49 zetels. Het waren de eerste verkiezingen voor de lijst van het Christen Democratisch Appèl, het jaar daarvoor gevormd uit een lijstverbinding tussen de Katholieke Volks Partij (KVP), Christelijk-Historische Unie (CHU) en de Anti-Revolutionaire Partij (ARP). Ook de oppositiepartij VVD kreeg 28 zetels, meer dan ooit. Van de kleine partijen won alleen D66 en ging van zes naar acht zetels, terwijl alle andere kleine partijen samen van 37 naar 20 zetels daalden.

Voorgevoel

Ondanks dat de PvdA een historische zege in de geschiedenis van de partij had behaald, belandde de partij uiteindelijk in de oppositie. Op de avond van de verkiezingsuitslag waren PvdA-fractievoorzitter Joop den Uyl en CDA-fractievoorzitter Dries van Agt afwezig in verband met de Molukse treinkaping bij De Punt, die drie dagen eerder was begonnen. Waarnemend CDA-fractievoorzitter Wim Aantjes merkte diezelfde avond al op dat het CDA en de VDD samen ook een meerderheid van 77 zetels hadden en dat het nog niet vaststond dat er een nieuw kabinet-Den Uyl II zou komen.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Hakken in het zand

Op 1 juni 1977 benoemde Koningin Juliana Den Uyl tot de formateur van een meerderheidskabinet bestaande uit PvdA, CDA en D66. Den Uyl dacht voor de formatie 5 tot 6 weken nodig te hebben. Hoewel de inhoudelijke besprekingen in eerste instantie redelijk verliepen, was de formatieperiode vanaf het begin stormachtig. Sneller dan verwacht bereikten de onderhandelaars op 21 juni al een overeenkomst over de grondpolitiek, waarover het vorige kabinet Den Uyl was gevallen. Maar Van Agt verzette zich direct hevig tegen deelname van D66 aan de besprekingen omdat een derde partij overbodig was voor een meerderheid. Bovendien eiste hij een evenredig aantal ministersposten op voor zijn partij als voor de PvdA, omdat beide in zetelaantal weinig verschilden en de PvdA de premierspost mocht vullen.

Glazen deur

Na een half jaar onderhandelen strandde de poging tot formatie van het tweede kabinet-Den Uyl. Het wederzijdse wantrouwen tussen de PvdA en het CDA was te groot om samen te kunnen regeren. Hoewel de inhoudelijke meningsverschillen op het gebied van onder meer economisch beleid, de vermogensaanwasdeling (VAD) en abortus na moeizame weken opgelost waren, liep de formatie spaak op de verdeling van ministersposten. De aantallen ministers en staatssecretarissen die elke partij mocht leveren was punt van discussie evenals de personen die de posten zouden vervullen. Van Agt zei ‘nog liever door een glazen deur’ te lopen dan in te stemmen met een kabinet waarin 8 ministers van de PvdA, 7 van het CDA en 1 van D66 zouden zitten.

Goede sfeer

Nadat de onderhandelingen waren werd een nieuwe informateur aangewezen, die nogmaals constateerde dat beide partijen niet tot overeenstemming zouden kunnen komen. Een mogelijke coalitie tussen PvdA, VVD en D66 werd ook direct afgewezen door Den Uyl en Jan Terlouw van D66. Daarna bleef alleen een meerderheidskabinet tussen CDA en VVD over. De sfeer tussen Van Agt en Hans Wiegel van de VVD was direct veel beter. Vanuit de CDA-achterban bestond over de akkoorden die zij snel maakten wel kritiek, maar daar gingen beide fractievoorzitters soepel mee om en de VVD schikte op veel punten in. Na slechts één maand bereikten ze een akkoord en daarmee kwam er na 208 dagen een einde aan de langste formatieperiode tot dan toe.

Nieuw record

Het duurde in 2017 uiteindelijk 225 dagen voordat het voltallige kabinet gepresenteerd werd. Maar wie dacht dat daarmee een écht record gevestigd werd, kwam bedrogen uit. Slechts één kabinetsperiode later werd het record alweer verbroken. Na de verkiezingen van 17 maart 2021 duurde het lang voordat er een nieuw kabinet kwam. Zo lang dat het er zelfs even naar uit zag dat er nieuwe verkiezingen nodig waren. De verschillende partijen lagen principieel met elkaar overhoop en er ontstonden problemen doordat informateur Ollongren werd gefotografeerd met notities over kamerlid Omtzicht die een 'functie elders' zou moeten krijgen. Op 28 oktober, 225 dagen na de verkiezingen, was er nog geen regeerakkoord, laat staan een kabinetsploeg, waarmee vast stond dat het record van 2017 verbroken zou worden.