De strijd om erkenning: wie waren de zwarte bevrijders van Nederland?

De Amerikaanse begraafplaats in het Limburgse Margraten is het centrum van een actuele controverse. De Amerikaanse beheerder van de begraafplaats haalde onlangs twee informatiepanelen weg, waarop informatie stond over de belangrijke rol van Afro-Amerikaanse soldaten bij de bevrijding van Limburg. Deze actie past binnen het beleid van de regering Trump, waarin wordt opgedragen om te stoppen met beleid ter bevordering van diversiteit en inclusie.

Het weghalen van de informatie heeft geleid tot flinke verontwaardiging binnen de Limburgse politiek, die eist dat de panelen worden teruggeplaatst. Deze actie heeft de aandacht gevestigd op een ongemakkelijke historische waarheid: duizenden Afro-Amerikanen waren betrokken bij de bevrijding, hun verhaal was lang onderbelicht gebleven en dat dreigt nu dus weer te gebeuren. Ongeveer 12,5% van de Amerikaanse soldaten was van Afro-Amerikaanse afkomst, en 172 van hen vonden hun laatste rustplaats in Margraten. Zij vochten voor een vrijheid die ze in hun thuisland niet bezaten.

Vechten voor vrijheid, zonder vrijheid

Het Afro-Amerikaanse aandeel in de Tweede Wereldoorlog stond in het teken van de 'Double Victory' campagne: strijden voor de overwinning op de nazi’s in Europa, én voor de overwinning op racisme thuis.

In eigen land werden mensen met een donkere huidskleur geconfronteerd met de Jim Crow-wetten. Deze wetten zorgden voor segregatie op scholen, in het openbaar vervoer en in restaurants. De motivatie om het uniform te dragen was voor veel Afro-Amerikaanse mannen daarom dubbel: het was enerzijds een vlucht uit de armoede en het geweld van het systeem, anderzijds een bewuste poging tot emancipatie.

De segregatie was diepgeworteld in de militaire doctrine. Een officieel rapport uit 1925 stelde dat de 'Amerikaanse negro' inferieur was en achterliep in 'fysieke moed', waardoor zwarte militairen massaal werden ingedeeld bij Quartermaster Service Companies (QMSC), de ondersteuningstroepen. Ze waren onder andere verantwoordelijk voor bevoorrading en het onderhoud en repratie van voertuigen en machines.

De scheiding tussen witte en zwarte soldaten was overal goed te zien. Soldaat Timuel D. Black Jr. (308e Quartermaster eenheid) was verbaasd dat ze verplicht werden de regels van Jim Crow te volgen, terwijl ze hun leven riskeerden: "Denk je dat je me kan vertellen dat ik achter in de tram moet gaan zitten, terwijl ik op het punt sta om overzees te gaan vechten en mijn leven te riskeren voor deze man die niet eens in dienst is? Nee, dat ga ik echt niet doen."

Ondanks het vooroordeel dat zwarte militairen geen goede soldaten zouden zijn, werden ze soms toch in het strijdende deel van het leger betrokken. De Amerikaanse regering richtte drie tankbataljons op die volledig uit zwarte soldaten bestonden (het 758e, 761e en 784e). Het gesegregeerde 784e Tankbataljon, bestaande uit ruim 700 Afro-Amerikaanse militairen, speelde een actieve rol in Limburg en hielp in maart 1945 mee aan de bevrijding van Venlo.

De segregatie werd aan het eind van de oorlog genoodzaakt doorbreken. Vanwege een tekort aan infanteristen werden zo’n 5000 zwarte ondersteunende soldaten opgeroepen om over te stappen naar de infanterie.

Het zware onzichtbare werk in Margraten

De Afro-Amerikaanse troepen speelden in Limburg een belangrijke rol. Zij stonden niet vaak aan de frontlinie, maar vormden de ruggengraat van de logistiek. Tussen oktober 1944 en het voorjaar van 1945 runden zij in Zuid-Limburg de logistieke deopts van het Amerikaanse leger. Ze zorgen onder andere voor transport, bevoorrading, onderhoud en wasserettes.

De grootste bijdrage, en de fysiekst zwaarste, was de aanleg van de Amerikaanse begraafplaats zelf. Afro-Amerikaanse troepen werden ingezet als grafdelvers en legden de complete begraafplaats in Margraten aan. De negentienjarige First Sergeant Jefferson Wiggins (960e QMSC) was een van hen. Hij beschreef het als gruwelijk, smerig werk: de lichamen van de 19.000 doden moesten zonder kisten in matrashoezen worden begraven, terwijl witte eenheden de administratieve taak van registratie op zich namen.

Wiggins zelf vatte de tragiek van hun strijd samen na een gesprek met een Franse vrouw: "Ze zei tegen me: Soldaat, je hebt er geen idee van hoe het is om je vrijheid te verliezen... Als daar tijd voor was geweest en mijn Frans beter was geweest, dan had ik haar graag geantwoord: Mevrouw, u hebt er geen idee van hoe het is om nooit vrijheid gekend te hebben".

De wisselende ontvangst in Limburg

Toen de zwarte soldaten in het destijds bijna volledig witte Limburg aankwamen, werden ze met een mix van onwetendheid, nieuwsgierigheid, hartelijkheid en – helaas ook – racisme bejegend.

Voor veel Limburgers waren de zwarte soldaten de eerste gekleurde mensen die ze ontmoetten. Veel lokale bewoners ontvingen hen met open armen. Ze trokken zich weinig aan van de segregatie die de witte Amerikanen hen probeerden op te leggen. Er ontstonden vriendschappen en romances; Limburgers nodigden zwarte soldaten thuis uit om te eten en te slapen, zelfs nadat witte soldaten hen vermaanden dat ze "die n***rs" niet mochten binnenlaten.

Helaas importeerde de witte Amerikaanse soldaten hun Jim Crow-systeem naar Europa eneisten gescheiden faciliteiten. Dit leidde tot tragische incidenten, zoals in Maastricht waar witte militairen een groep zwarte soldaten in een café dwongen te vertrekken, hen achtervolgden en mishandelde. Een zwarte soldaat overleed hierbij en de daders werden nooit vervolgd. Ook bij de lokale bevolking was racisme aanwezig. Sommige Afro-Amerikanen werden geweigerd voor inkwartiering met het argument dat ze "niet zo beschaafd" waren, terwijl witte soldaten kort daarna welkom waren. Bovendien was er wrijving over de figuur Zwarte Piet, wat door Afro-Amerikaanse soldaten als blackface werd gezien, waarop autoriteiten beloofden de figuur tijdelijk te weren. Krantenartikelen in Limburg moesten de bevolking informeren over hoe men deze soldaten moest aanspreken, wat wees op onwetendheid, maar ook op de noodzaak tot correctie.

Segregatie na de oorlog

De harde waarheid wachtte de veteranen bij thuiskomst. Na het dienen in de oorlog en gezien te hebben hoe het was om vrij te zijn, eiste ze meer vrijheid in eigen land. Het nieuwe zelfbewustzijn van Afro-Amerikaanse mannen leidde tot een hevige tegenreactie van de witte bevolking, voornamelijk in het zuiden. De KKK leefde weer op en fel racistisch geweld en lynchpartijen namen toe.

De systemische uitsluiting werd het pijnlijkst duidelijk bij de G.I. Bill. Deze wet was bedoeld om alle soldaten na de oorlog te belonen met collegegeld en lage rente leningen voor huisvesting, waardoor de witte Amerikaanse middenklasse enorm groeide. De voordelen waren echter voor Afro-Amerikanen vrijwel onbereikbaar. Hoewel de federale wet hen niet uitsloot, werd de uitvoering overgelaten aan lokale banken en staatsbesturen. Deze lokale instellingen weigerden in de gesegregeerde zuidelijke staten vrijwel altijd om leningen voor zwarte veteranen goed te keuren, of boden hen zeer ongunstige voorwaarden.

De strijd voor erkenning is tachtig jaar na dato nog steeds gaande, en Margraten is daarvan het symbool. Jefferson Wiggins bleef tot zijn dood in 2013 pleiten voor erkenning van zijn medestrijders. Vorig jaar werd tijdens Memorial Day in Margraten het Wiggins Park onthuld als eerbetoon aan de zwarte bevrijders. De stichting Black Liberators in the Netherlands zet zich in om bewustwording te creëren over de rol van Afro-Amerikaanse soldaten. De huidige discussie rond Margraten bewijst dat de strijd om de volledige geschiedenis van de bevrijding te vertellen tot op de dag van vandaag doorgaat.