Draken, kabouters en elfjes: terugkerende sprookjesfiguren

De sprookjeswereld wordt bevolkt door prinsen en prinsessen, boze heksen en tovenaars, pratende kikkers en wolven en natuurlijk nieuwsgierige kinderen. Maar sprookjes zouden sprookjes niet zijn zonder sprookjesfiguren. Bijvoorbeeld draken, kabouters en elfjes. Waar vinden deze figuren hun oorsprong en hoe hebben ze zich bewogen door de geschiedenis?

Draken

Verhalen over draken gaan ver terug in de tijd en komen in alle culturen over de wereld voor. De oudste verhalen over de afschrikwekkende draken zijn opgeschreven door de Grieken en de Sumeriërs. Draken werden beschouwd als elk ander exotisch dier: soms waren ze bruikbaar en boden bescherming en soms waren ze gevaarlijk en schadelijk voor de mens. Met de komst van het christendom veranderde de kijk op draken, ze werden beschouwd als afgezanten van de duivel. In de bijbel, in het boek van Job, wordt een levendige beschrijving gegeven van een draak: ‘’Als de draak snuift worden er lichtflitsen uitgestoten; zijn ogen zijn als het felle licht van het ochtendgloren. Vlammen stromen uit zijn mond; vuurvonken vliegen in het rond. Rook stroomt uit zijn neusgaten als een kokende ketel op brandend riet. Zijn adem zet ontvlamt kolen, en vlammen schieten uit zijn mond.’’ Voor middeleeuwers was de draak dan ook geen fantasiefiguur maar een monster wat echt bestond. In de tijd van de ontdekkingsreizigers werd de zeedraak gevreesd. Mensen dachten dat de wereld plat was en dat draken aan de rand van de aarde moedige reizigers opwachtten om hen op te peuzelen zodra zij over de rand vielen. Op veel landkaarten uit de tijd van Columbus zijn dan ook draken aangegeven op de rand van de kaarten, met als bijschrift ‘hier zijn draken’.

Kabouters, kobolden en pixies

In de boerengemeenschappen werden kabouters door heel middeleeuws Europa gezien. Zo worden de kleine bebaarde mannetjes in Rusland domovoj genoemd, in Duitsland kobolden en in Groot-Brittannië brownies, pixies of hobgoblins. Het woord kabouter kan teruggeleid worden naar het Duitse kobold, wat weer te herleiden valt naar Kuba-Walde. Dit betekent ‘huisbestuurder’ of ‘huisgeest. Over de herkomst van het kaboutervolkje bestaan verschillende verhalen. Zo zouden de kabouters eigenlijk een ondermaats mijnwerkersvolkje zijn dat uit Kreta naar Noord-Europa trok. Andere verhalen vertellen dat kabouters uit Scandinavië komen en dat zij na de Grote Volksverhuizingen van rond 395 n. Chr. opdoken in heel Europa. De kleine mannetjes hebben verschillende eigenschappen gemeen, zo hebben kabouters het vermogen om zichzelf onzichtbaar te maken voor mensen, doen ze allerhande klusjes voor mensen en bij slechte behandeling kunnen ze zich ontpoppen tot kwelgeesten. Sommige middeleeuwers geloofden dat in kabouters de geesten van overleden voorouders huisden. Hiernaast gingen er verhalen de ronde dat kabouters over bovennatuurlijke krachten beschikten. Deze krachten konden zich tegen de mensen keren in de vorm van pesterijen en het laten mislukken van oogsten als mensen iets deden wat de kabouters niet zinde.

Elfen en feeën

De beeldschone en intelligente elfen kwamen voor het eerst voor in vroege Noorse mythologie. De elfen waren geliefd en begonnen al snel een rol te spelen in folklore verhalen en legendes over feeën. De elfen konden vriendelijk zijn tegenover mensen maar zodra ze beledigd werden stonden elfen erom bekend verschrikkelijke wraak te plegen. Elfen stolen baby’s, vee, melk, brood of betoverden jonge mannen voor jaren. In de middeleeuwen werd elfen hemelse schoonheid toegeschreven en werden ze naar christelijke traditie meer gelijkaardig voorgesteld aan engelen. Later werden de elfen ook verspreiding van de ziekte elf-schot toegeschreven, dit was een plotselinge pijn die veroorzaakt zou worden door de pijlen van onzichtbare elfen. In de 19e eeuw raakten feeën en elfen zo verweven met elkaar dat de namen synoniem werden voor hetzelfde elf-achtige wezen. In de Romantiek werd een beeld geschept van elfjes als een klein wezentjes met vlindervleugels die over bovennatuurlijke krachten beschikten. Het geloof in het bestaan van elfjes heeft nog lang voortgeduurd tot in de 20e eeuw. Dit was mede te wijten aan de verspreiding van de Cottingley fairies fotoserie in de jaren 1920. Twee jonge nichtjes hadden met behulp van papieren figuren van elfjes foto’s gemaakt. De foto’s waren erg geloofwaardig voor spiritualisten, ze zagen de foto’s als bewijs voor het bestaan van elfjes. Pas in de jaren ’80 werd het verhaal van de Cottingley fairies voorgoed ontkracht.

Draken, kabouters en elfjes spelen in verschillende sprookjes een rol. Ze stellen hoofdpersonages op de proef, dagen ze uit en houden ze gezelschap. Zonder deze figuren zou de sprookjeswereld een stuk minder spannend zijn.