Groep 2000: De verzetsgroep van Jacoba van Tongeren

Jacoba van Tongeren was een Nederlandse verzetsstrijdster en oprichtster van de Groep 2000, een verzetsgroep die tijdens de Tweede Wereldoorlog ruim 4.500 onderduikers verzorgde. Maar hoe kan het dat ondanks dat enorme succes, de groep tot lang na de oorlog onbekend bleef? En hoe ging de groep te werk?

Jacoba van Tongeren werd in 1903 in het toenmalig Nederlands-Indië geboren. Haar vader was Hermannus van Tongeren, een KNIL-officier die verantwoordelijk was voor de bouw van spoorwegbruggen op Sumatra. Jacoba ging als jong meisje niet naar de basisschool maar kreeg een strenge opvoeding van haar vader. Jacoba woonde samen met haar vader in een verplaatsbare woning midden in het oerwoud op Sumatra, altijd dicht bij de werkzaamheden.

In 1916 keerde het gezin terug naar Nederland. Hier ging Jacoba een opleiding volgen aan het Gereformeerd Gymnasium in Amsterdam. Dit viel Jacoba zwaar aangezien zij zich in haar jonge kinderjaren nooit had omringd met leeftijdsgenoten of naar school was geweest. Rond deze tijd kreeg ze een goede band met haar oudere broer Herman van Tongeren, die later ook verzetsstrijder zou worden.

Vanaf 1923 volgde Jacoba een opleiding tot verpleegster in Rotterdam. Deze opleiding kon ze niet afmaken omdat ze in 1928 een infectie opliep waarvan ze zeven jaar lang moest herstellen. Toen ze eenmaal hersteld was vertrok ze weer naar Amsterdam. Daar ging ze werken als maatschappelijk werkster voor de Centrale van Werklozenzorg.

Tweede Wereldoorlog

Toen de Tweede Wereldoorlog uitbrak raakte Jacoba van Tongeren al snel bij verzetswerkzaamheden betrokken via haar vader. Oprichters van de illegale krant Vrij Nederland benaderden haar of vader Hermannus de krant financieel en materieel zou willen ondersteunen. Hermannus besloot dit te doen. Jacoba mocht via haar werk bij de Centrale voor Werklozenzorg, ondanks de beperkingen die de bezetter had ingevoerd, vrij reizen door heel Nederland. Zij ging vanaf dit moment het contact onderhouden met de illegaliteit.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Omdat Jacoba vrij kon reizen vanwege haar werk, kon zij een landelijk netwerk opzetten met contactpersonen die in het verzet actief waren. Begin 1941 werden veel leden van Vrij Nederland opgepakt, Jacoba wist ternauwernood te ontkomen. Zij dacht dat er sprake was van verraad en verbrak de contacten met de krant. Vrij Nederland ging verder als verzetskrant en Jacoba richtte haar eigen verzetsgroep op.

Groep 2000

Hermannus van Tongeren was inmiddels ook opgepakt en vermoord in concentratiekamp Sachsenhausen. Hij had er bij Jacoba op aangedrongen om tijdens haar verzetsactiviteiten zo min mogelijk met namen te werken . Daarom richtte zij haar verzetsgroep zo in dat leden cijfers kregen toegewezen in plaats van namen. De ‘T’ van haar achternaam was de twintigste letter van het alfabet en omdat zij de leidster van de groep was gaf ze zichzelf de cijfers 00.

Het was voor de leden van de verzetsgroep belangrijk om elkaar zo min mogelijk persoonlijk te kennen. Dit was puur uit veiligheidsoverwegingen. Mocht er iets misgaan, dan was de kans klein dat iemand namen zou lekken waardoor de bezetter snel de hele groep kon oprollen. En wat voor de leden gold, gold ook voor de groep als geheel. De verzetsgroep, heette aanvankelijk Groep Zonder Naam, maar die naam werd later veranderd in Groep 2000, naar de cijfercombinatie van de naam van Jacoba.

Bonnenkoningin

Groep 2000 richtte zich op het verkrijgen van voedselbonnen en het ondersteunen van onderduikers bijvoorbeeld door ze onderdak en valse identiteitsbewijzen te geven. Een knokploeg, die gebruikelijk waren bij veel verzetsgroepen, overviel verschillende distributiekantoren van de bezetter waarna Jacoba van Tongeren langskwam om de voedselbonnen op te halen. Ze had hiervoor een speciaal vest laten maken waarmee ze in een keer meer dan vijfduizend bonnen over straat kon vervoeren. Vaak ging ze bij onderduikadressen langs om die voedselbonnen uit te delen wat haar de bijnaam ‘bonnenkoningin’ opleverde.

Daarbij ging Groep 2000 voortvarend tewerk. Rond 1944 waren in de omgeving van Amsterdam ruim 4.500 mensen volledig afhankelijk van de bonnen die Groep 2000 leverde. Daarnaast stuurde de groep ook voedselpakketten naar Kamp Westerbork en een aantal concentratiekampen in Duitsland. Ook was er nog een illegaal radiostation dat informatie over het verzet verspreidde aan de groep verbonden. Van Tongeren nam deel aan vergaderingen van de Raad van Verzet, een koepelorganisatie waarin meerdere verzetsgroepen vertegenwoordigd waren.

In de vergetelheid

In de maanden na de bevrijding begon Van Tongeren met het schrijven van een ‘beknopt historisch verslag van de werkzaamheden van de Groep 2000’. Ze bood dit later aan prins Bernhard aan. Van Tongeren pakte kortstondig haar werk weer op als maatschappelijk werkster maar al vrij snel ging dat niet meer door problemen met haar gezondheid. Ze vertrok uit Amsterdam en ging in het Noord-Hollandse Bergen wonen met haar hartsvriendin Nel Wateler. Hier begon ze met het schrijven van haar memoires.

Hoewel Van Tongeren en haar Groep 2000 een grote rol speelde in het verzet, werden de activiteiten door historici vrijwel genegeerd. Dit kwetste Jacoba van Tongeren diep. Het beeld dat een vrouw geen verzetsgroep kon leiden en het gebrek aan erkenning voor de leden van de Groep 2000 trok ze zich zeer aan. In 1990 kreeg ze postuum, ze was in 1967 al overleden, een Yad Vashem-onderscheiding van de staat Israël voor haar verdiensten tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In 2013 vond haar neef Paul van Tongeren in een archief de handgeschreven memoires van Jacoba. Hij bracht deze memoires in boekvorm uit waardoor Jacoba alsnog nationale bekendheid kreeg. In 2014 werd de sleutel van de codes gevonden. Met die ‘sleutel’ konden veel van de leden en onderduikers van Groep 2000 geïdentificeerd worden. Maar nog niet allemaal. In 2016 werd een brug naar Jacoba van Tongeren vernoemd en in oktober 2021 kreeg ze haar eigen standbeeld in de Antillenstraat in Amsterdam.