De oprichting van verzetskrant Vrij Nederland

Het weekblad Vrij Nederland gaat grote veranderingen tegemoet. Per 1 januari wordt het weekblad een maandblad, op de redactie verdwijnen er banen en de hoofdredacteur stapt op. Het is voor Vrij Nederland, waarvan de oplage al jaren daalt, volgens hoofdredacteur Van Exter niet meer financieel haalbaar om door te gaan als weekblad. Hoe ontstond deze verzetskrant waarvan het eerste nummer 75 jaar geleden - op 31 augustus 1940 - verscheen?

Illegale teksten in tramhokjes

In juni 1940, vlak na de Duitse overname van Nederland, besloot typist Frans Hofker iets te gaan doen tegen de Duitse propaganda die er verspreid werd. Hofker had een illegaal stencil in handen gekregen over het protest van de Nederlandse generaal H.G. Winkelman. Hij protesteerde tegen de verklaring van de Duitsers die betoogden dat Nederland een aandeel zou hebben gehad in het bombardement van Rotterdam. Samen met een collega, Cees Galjaard, besloot Hofker het stencil te gaan verspreiden. Beide heren hadden door hun werk immers de beschikking over een typmachine. Hofker en Galjaard verzamelden nog een aantal vrienden die mee wilden helpen bij de verspreiding en gezamenlijk werd het stencil verspreid in trams tramhokjes en bij vrienden en kennissen.

De oprichting van een verzetskrant

Op een gegeven moment kwam Hofker op het idee de verschillende illegale teksten die in Nederland verspreid werden te bundelen in een krantje. Het blad zou ‘Vrij Nederland’ gaan heten – een naam die op andere plekken ook voorkwam. Er waren ten tijde van de bezetting al Franse radioberichten in Nederland verspreid die uitgezonden werden door wat ‘Radio Vrij Nederland’ genoemd werd. Ook was er in Londen een blad uitgebracht dat Vrij Nederland genoemd werd. Het idee was om de eerste editie van Vrij Nederland uit te brengen op de verjaardag van koningin Wilhelmina, op 31 augustus. Dit lukte echter niet. Uiteindelijk werd het eerste nummer in de eerste helft van september 1940 verspreid.

De eerste Vrij Nederland

Op het voorblad van de eerste editie van Vrij Nederland, die uit 8 aan elkaar geniete pagina’s bestond, was ‘Nederland voor Oranje’ geschreven. Naast verschillende illegale teksten had de redactie van het blad de toespraak van koningin Wilhelmina tijdens de eerste radio-uitzending op Radio Oranje afgedrukt. Ook was er zogenaamde ‘verzetspoëzie’ afgedrukt in het krantje. Het eerste exemplaar besloot met een gedicht waarvan de laatste alinea als volgt luidde: O God zie gunstrijk nader, Op ons en ons’ Vorstin, Brengt Gij Heer tot ons weder En ’t prinselijk gezin; Geeft Gij na al het kwade, Nog ’t goed’ aand ons beneên En blijv’ door Uw genade, ORANJE EN NEERLAND EEN!

Arrestaties en verdeeldheid

Tijdens de Tweede Wereldoorlog is de verspreiding van de illegale krant niet helemaal onopgemerkt gebleven voor de Duitse bezetter. Zo vond er in 1941 een arrestatiegolf plaats waarbij vele redacteuren van de krant, waaronder Hofker, opgepakt werden. Na de arrestaties kwam Hendrik van Randwijk als redacteur bij het blad. Onder hem werd het blad steeds politiek linkser van karakter en de artikelen van Van Randwijk waren bovendien minder christelijke van aard. Uiteindelijk zorgde deze veranderingen in 1943 voor een splitsing binnen Vrij Nederland: een groep medewerkers stapte op en richtten de iets behoudendere verzetskrant Trouw op. Lees hier meer over de oprichting van Trouw.

Bestaan na oorlog

Na de oorlog, in 1946, werd duidelijk hoeveel redacteuren van Vrij Nederland waren opgepakt en hoeveel de oorlog niet hadden overleefd. In totaal waren er in de oorlogsperiode 151 medewerkers die gevangen hadden gezeten. Van deze 151 waren er 86 overleden in concentratiekampen of gefusilleerd. Toch bleef het blad bestaan. Onder leiding van Van Randwijk zette Vrij Nederland zich na de oorlog voort als legaal, links georiënteerd weekblad.