Jeanne Baré: vrouwelijk ontdekker, dapper wetenschapster en buitengewoon navigator

Vroeger waren de verre ontdekkingsreizen uitsluitend voorbehouden aan mannen. Een aantal dappere vrouwen doorbrak deze regel. Eén van hen was de plantkundige Jeanne Baré (soms Baret), de eerste vrouw die rond de wereld voer.

Jeugd

Er is weinig bekend over Jeanne's vroege jeugd. Een doopregister bevestigt haar geboorte in 1740. Ze groeide in het dorpje La Comelle op het bourgondische platteland op. Haar toekomst was niet rooskleurig omdat ze ze waarschijnlijk arm zou blijven, net als haar ouders. Het meisje was echter buitengewoon nieuwsgierig. In haar jeugdjaren leerde ze veel over de verschillende kruiden en planten die het Franse platteland te bieden had. Ergens in haar jeugd leerde ze ook hoe ze moest schrijven. Het is niet duidelijk hoe en van wie zij dit leerde, aangezien vrijwel niemand op het platteland kon lezen en schrijven. Het zou haar in ieder geval van nut zijn in de toekomst.

Baré als muze van de wetenschap

In de jaren zestig van de achttiende eeuw ontmoette Jeanne Baré de botanicus Philibert Commerçons. Ze zou voor hem gaan werken als dienstmeid, maar kreeg ruimschoots de kans om haar botanische talenten te ontplooien. Mogelijk ging de relatie tussen Baré en Commerçons zelfs verder. Er werd gesproken van een zwangerschap en een kind dat achtergelaten werd toen het tweetal op wereldreis ging, maar dat is niet bewezen. Het is echter zeker dat de relatie tussen de twee botanici bijzonder goed was.

Rond de wereld in dertig maanden

Baré en Commerçon sloten zich aan bij een grootschalige expeditie en monsterden aan op het schip l’Etoile. Ze vertrokken in 1766. Het schip was één van de twee boten die een expeditievloot vormden onder leiding van de ontdekkingsreiziger Louis-Antoine de Bourgainville. Het doel van de expeditie was er een van prestige en wetenschap. Niet alleen zou dit de eerste Franse onderneming zijn die rond de wereld zou varen, ook zou dit een uitgelezen kan zijn om als eerste het begeerde Zuidland te vinden. Een uitgebreide groep wetenschappers, waaronder Bourgainville, ging mee en de expeditie moest Frankrijk weer op de kaart zetten. 

De vrouw aan boord

Jeanne Baré nam een gevaarlijke beslissing. In de achttiende eeuw werd het vrouwen verboden om aan boord te komen van schepen. Er werden uitzonderingen gemaakt voor passagiers, maar vrouwelijke reizigers waren dun gezaaid. Baré's besluit zich te hullen in mannenkleding maakte haar onderneming veel gevaarlijker. Niet alleen liep te het risico te worden ontmaskerd met alle gevolgen van dien, ook was het dragen van mannenkleding bij de wet verboden.

De stille, loodzware maanden van Baré

Maandenlang ging Baré door het leven als man. Commerçon verkondigde dat hij leed aan een extreme vorm van zeeziekte. Hij vertelde dat hij zijn trouwe knecht bij hem in de kajuit liet slapen om de plotselinge aanvallen van zeeziekte tegen te gaan. Een aanhoudende ontsteking van Commerçons been maakte Barés hulp onmisbaar en maakte het verhaal aannemelijk. Mede door dit gegeven bleef Baré veilig tijdens de loodzware tocht over de Stille Oceaan.

Mannen en Mahu

Op Tahiti, vele tienduizenden kilometers van Frankrijk, ging het mis. In april 1768 herkenden inheemsen de vrouwelijkheid van Baré en onthulden haar geheim. Mogelijk hielden de Tahitianen Baré voor een Mahu. Een Mahu is een traditionele Tahitiaanse crossdresser en de Tahitianen verrast iets van hun eigen cultuur terug te zien op een Franse boot. Wat er daarna gebeurde blijft onduidelijk. Er bestaan meerdere getuigenverslagen die het directe lot van Baré beschrijven, allen op verschillenden wijzen. Sommige verhalen wijzen erop dat bemanningsleden zelf de vrouwelijkheid van Baré onthulden. Baré kreeg het schijnbaar zwaar te verduren. Volgens één verhaal werd ze zwanger, al blijft het onbekend wie de vader was en hoe het daarna met het kind ging. Een ander verhaal is positiever: mogelijk nam admiraal de Bourgainville het voor haar op. Hij stond haar toe om aan boord te blijven en hield de zeelui op afstand, al was het maar om het moreel van de mannen hoog te houden. Ook daarvoor is echter geen eenduidig bewijs.

Dan ben je nog maar halverwege

De vloot voer verder in april maar de problemen moesten nog beginnen. Baré sloot zich op in haar kajuit en droeg voortdurend een pistool bij zich. Als ze haar kamer verliet, bijvoorbeeld om planten te bestuderen op de eilanden die ze aandeden, moest ze continu op haar hoede zijn. Ze moest zich verdedigen tegen handtastelijke opvarenden en inheemsen, omdat ze als eenzame vrouw een gemakkelijke prooi vormde. Commerçon kon haar niet beschermen: hij hield de bemanning voor niets te weten van Baré’s vrouwelijkheid, hem hing immers ook een straf boven het hoofd.

Onderzoek op eilanden in de Indische Oceaan

In november 1768 arriveerde de vloot op Mauritius in de Stille Oceaan. Commerçon had daar connecties en bleek een veilige haven voor Baré. Het paar bleef achter en vestigde zich hier. Ondanks alle ellende bleef Baré haar wetenschappelijke metgezel helpen met de classificatie van nieuwe planten en kruiden. Het paar bracht lange tijd door op de verschillende eilanden van de Indische Oceaan. Honderden planten werden geïndexeerd. Dat was zwaar werk. Commerçon was slecht ter been en het sleep- en- sjouwwerk zou voornamelijk op de schouders van Baré komen te liggen.

Alles beter dan alleen

Na deze productieve jaren verslechterde Commerçons gezondheid zeer snel. Hij stierf in 1773. Baré bleef alleen achter op een onbekend eiland. Ze opende een zeemanskroeg om geld te verdienen. Nauwelijks een jaar later trouwde ze met een Franse soldaat, waarschijnlijk om zo de mogelijkheid te krijgen terug te keren naar Frankrijk. Toen ze die kans in 1774 kreeg, vestigde het paar zich in Frankrijk. Ze ontving daar een aanzienlijk bedrag uit de erfenis van Commerçon.

Baré: Een buitengewone vrouw

Het Franse hof was verdeeld over de kwestie van de varende vrouw. Volgens de wet moest Baré immers worden bestraft . Bourgainville nam het echter voor haar op en slaagde erin het hof ervan te overtuigen dat straffen weinig zin had. Volgens Bourgainville was Baré bijzonder dapper, en geen weldenkende Franse vrouw zou haar voorbeeld willen volgen. De koning ging akkoord. Op den duur zouden de daden van Baré worden erkend door het Franse hof. Van de Franse staat kreeg ze vanaf 1783 een pensioen van 200 livres per jaar als beloning voor haar prestaties, een aanzienlijk bedrag voor een voormalige dienstmeid.

Leven als god in Frankrijk

Jeanne Baré overleed in 1807 op 66-jarige leeftijd. Haar laatste jaren verliepen rustig, haar pensioen gaf haar voldoende om van te leven. Als vrouw heeft Baré een aantal opmerkelijke prestaties op haar naam staan. Ze was de eerste vrouw die de wereld rond voer. Daarnaast ontdekte ze een aantal bijzondere nieuwe plantensoorten, zoals de Bougainvillea, een bloem vernoemd Bougainville. In 2012 vernoemde een botanicus ook een plant naar haar, de Solanum baretiae. Zo leeft de naam van Baré, een nieuwsgierige en dappere wetenschapster, nog altijd voort.