Maarten Luther in populaire cultuur; films en strips

Het leven van Maarten Luther wordt regelmatig gebruikt als onderwerp in toneelstukken, films en stripverhalen. Met name in de 20ste eeuw zijn veel verschillende bewerkingen verschenen. Een aantal van deze adaptaties zijn erg populair geworden en hebben stilletjes geschaafd aan het beeld dat wij van Luther hebben.

Een toneelstuk wordt een film

In 1973 verscheen de film Luther, van de hand van John Osborne. Deze film is gebaseerd op het gelijknamige toneelstuk Luther en Stacy Keach vertolkt de rol titelrol. De film beschrijft de periode 1506-1526, beginnend bij het moment waarop Luther zijn noviciaat bij de Orde der Augustijnen volbrengt. Het stuk loopt tot kort na de geboorte van zijn eerste zoon, Hans. De film bespreekt Luthers betrokkenheid bij de Duitse Boerenoorlog (1524-1525). De religieuze hervormingen van Luther zouden niet standhouden omdat hij de boeren tijdens hun strijd niet genoeg zou hebben gesteund. Tijdens de film krijgt Luther de kans zich tegen deze stelling te verdedigen, steeds op een eigen manier met een andere invalshoek. Het is bekend dat Luther leed aan constipatie en dit aspect komt in de film ook terug. Het staat symbool voor de onzekerheid van Luther aan het begin van zijn leven en de aandoening verdwijnt naarmate hij zijn eigen weg weet te vinden.

Lastig te verfilmen

Het toneelstuk was vanwege een paar redenen lastig te verfilmen. In de eerste plaats was het stuk erg lang en onderverdeeld in verschillende passages. De filmmakers hadden geluk: men wilde het stuk niet in zijn geheel kopiëren, maar het moest aangepast worden voor de ongeïnformeerde kijker. Op deze manier kon de lengte van het verhaal worden teruggebracht naar 111 minuten. Omdat men toch dichtbij het originele script wilde blijven, zijn maar weinig aanpassingen gemaakt. De strijd die Luther met zichzelf voert is te horen in voice-overs, die haaks staan op wat Luther in de film meemaakt. Op deze manier is het voor de kijker te begrijpen wat er in Luther omgaat. Op sommige momenten is het stuk ook aangepast of zijn beelden toegevoegd. Zo ziet de kijker in de eerste acte een dood kind in de armen van Luther liggen, iets dat in het toneelstuk minder sterk naar voren kwam.

Was Maarten Luther een ketter?

Een andere film over het leven van Luther stamt uit 1983. De film Marten Luther, Heretic werd gemaakt ter ere van de 500ste verjaardag van Luther. Jonathan Pryce, tegenwoordig bekend van Pirates of the Caribean en Game of Thrones, vertolkte de rol van Luther en een oude bekende uit de film van 1973, Maurice Denham, keerde terug in de rol van vader Staupitz. De film beslaat grofweg dezelfde tijdsperiode als het eerdere toneelstuk: 1506-1522. Een belangrijk theologisch vraagstuk staat in de film centraal: het verschil tussen wet en evangelie. Luther onderscheidt een duidelijk verschil tussen beide termen. In de film worden bovendien een aantal andere denkbeelden van Luther sterk uitgelicht. Zo spreekt Luther op een gegeven moment: “The pope may speak the truth, but it's not truth because the pope speaks it,” waarin duidelijk zijn afkeer tegen de Paus naar voren komt. Ook gaat hij in gesprek met Johann Eck (1486-1543), een van zijn tegenstanders. Luther tegen Eck: “The interpretation of the Scripture is a task to be undertaken by the whole body of the church, by all believing Christians.” Eck antwoord hierop: By all believing Christians? And do all believing Christians agree with one another? Never in a thousand years.

Stripverhalen over Luther

Ter ere van 500 jaar reformatie schreef Bernard Bos een beeldverhaal bij het leven van Luther getiteld: De geur van braadworst. Dit deed hij niet zonder enige voorbereiding; jarenlang reisde Bos met leerlingen door Duitsland en bezocht hij plekken waar Luther had vertoefd. Al deze kennis schreef hij vervolgens beknopt op in 76 pagina’s. De strip gaat in op de serieuze thema’s omtrent het leven van Luther en wijkt hiermee af van de meeste strips, die komisch zijn ingesteld. Eind 2016 kunnen fans van de strip genieten. Meer dan 500 jaar na de reformatie blijkt Luther nog een inspiratiebron voor filmmakers en schrijvers.