Margarineman en senator

Anton Jurgens Hendrikszoon was slechts zestien maanden lid van de Eerste Kamer. Kort maar krachtig, zou men denken, ware het niet dat hij de meeste vergaderingen verstek liet gaan.

Jurgens was vóór alles ondernemer en in die hoedanigheid veel op reis. Zijn grootste verdiensten lagen dan ook niet op het politieke vlak, maar als grondlegger van het Unilever-concern. Anton Jurgens (1867) stamde uit een geslacht van kooplieden en boterhandelaren in het Oost-Brabantse stadje Oss. Op zijn geboortedag werd hij gedoopt in de kerk die acht jaar eerder onder het kerkmeesterschap van grootvader Antoon was gebouwd. De familie Jurgens kocht in Parijs het procédé voor de vervaardiging van margarine, ‘een nieuw en wonderlijk’ product, dat bepalend zou zijn voor de levensloop van Anton. De firma was het eerste bedrijf ter wereld dat het gewilde product ging produceren. Niet lang daarna kreeg echter de grote concurrent, de eveneens in Oss opererende joodse familie Van den Bergh, het recept ook te pakken.

Antons loopbaan in het familiebedrijf begon direct na zijn studie bij de Jezuïeten in Katwijk aan Zee. Hij verbleef als stagiair in Engeland, een groot afzetgebied voor margarine, toen zijn vader plotseling overleed. Anton, inmiddels 21 jaar oud, keerde naar Nederland terug om vaders plaats in de onderneming in te nemen. Hij groeide uit tot de onbetwiste topman van het alsmaar expanderende bedrijf, de spil waar alles om draaide. Hij boekte grote successen. Zijn omgeving omschreef hem als geniaal, vooral in financiële kwesties, maar ook als ‘een man van stemmingen’ die ontzag en zelfs vrees in kon boezemen. Anton kon hoffelijk en beminnelijk zijn, maar ook koud en calculerend. In 1889 trouwde hij met Hélène Verbruggen, dochter van een rijke boterkoopman. De huwelijksreis ging naar Parijs, waar net de wereldtentoonstelling werd gehouden. Ze kregen één kind, Henri. Op 25-jarige leeftijd zette Anton zijn eerste schreden in de politiek. De familie Jurgens bezette in de Osse raad traditiegetrouw drie plaatsen en ook Anton werd gemeenteraadslid. Ondertussen wist Anton het familiebedrijf door handige overnames en nieuwe patenten tot een conglomeraat van bedrijven uit te bouwen. De familie verwierf fabrieken in Nederland, Antwerpen en Duitsland. Het bedrijf produceerde niet langer alleen margarine maar ook zeep en richtte zich ook op de winning van grondstoffen.

Anton verhuisde met zijn gezin naar Nijmegen. Als hoogst aangeslagene in de belastingen kon hij zich namens de provincie Gelderland kandideren voor een zetel in de Eerste Kamer. In 1919 werd hij tot lid van de Eerste Kamer gekozen en behoorde tot de Rooms Katholieke Staatspartij. Het was een politiek woelige tijd, waarin Troelstra’s mislukte revolutie plaatsvond. Een katholieke reactie op de sociale onrust en de socialistische ideeën die opgeld deden, was het idee van een bedrijfsradenstelsel. Zo’n stelsel zou werkgevers- en werknemersorganisaties en grondstoffenleveranciers meer invloed in een bedrijf moeten geven. In 1920 hield Jurgens hierover een rede in de Eerste Kamer. Hij kwam met allerlei bezwaren, zoals je van een industrieel kon verwachten. In feite was deze rede de enige bijdrage die Jurgens aan de landelijke politiek leverde.

Aan Antons politieke carrière kwam in 1921 abrupt een einde, omdat hij voor het bedrijf in Engeland nodig was en zijn Kamerzetel moest opgeven. In deze periode zochten de aartsrivalen Jurgens en Van den Berg elkaar op. De families gingen binnen een margarine-unie samenwerken. Al snel wist Anton ook het Britse Lever Brothers te interesseren en in 1929 ontstond Unilever. Hij werd governor, de hoogste baas binnen het concern. In 1933 trok hij zich uit het bedrijf terug. Kort daarop overleed zijn zoon Henri, door een ongeluk met een pistool in een uitgaansgelegenheid in Parijs. De ware toedracht is onduidelijk. In 1945 overleed ‘Meneer Anton’, de Boterkoning, ook wel de prince of whales genoemd vanwege zijn monopolie op de walvisvangst, in Torquay in Engeland. Hij werd daar aanvankelijk ook begraven, maar later werd hij samen met zijn vrouw en zoon Henri in Poissy bij Parijs herbegraven, vlakbij de plaats waar de margarine werd uitgevonden.

Drs. P. van Griensven, Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Radboud Universiteit Nijmegen.