Monumentaal straatmeubilair in Amsterdam

Bij monumenten denkt men vaak aan omvangrijke, sierlijke panden of antieke boerderijen, molens en met mos begroeide verdedigingswerken. Hoewel dit beeld gedeeltelijk klopt bestaat er ook een alternatief beeld van het Nederlandse monument. Dit wordt u geschetst aan de hand van bijzonder monumentaal straatmeubilair in de hoofdstad Amsterdam.

Straatmeubilair

Onder de noemer ‘straatmeubilair’ vallen bijvoorbeeld nuttige voorwerpen als bushokjes, lantaarnpalen, waterpompen en urinoirs. Ook minder nuttig, maar zeker straatbeeldbepalend meubilair is bijvoorbeeld het standbeeld, de fontein en bijvoorbeeld bepaalde kunstige toegangspoortjes tot een gebouw of park.

Europees vergelijkingsmateriaal

Vergeleken met andere culturele hoofdsteden in Europa lijkt onze hoofdstad niet een stralend middelpunt wat straatmeubilair betreft. De Roomse Trevi fontein, de stijlvolle Art Nouveau metrobordjes in Parijs, de Kleine Zeemeermin in Kopenhagen en de Londense telefooncellen bieden een standaard waar nauwelijks mee te wedijveren valt. Hoewel het Amsterdamse monumentale straatmeubilair misschien minder opvallend is als in de voorgenoemde steden, zijn er bijzondere en verrassende monumenten te ontdekken, zomaar langs – of op de Amsterdamse straten.

Paleislantaarns

Op veruit de bekendste plek van Amsterdam, de Dam, staan vier bijzondere lantaarns voor het Paleis (nog twee van diezelfde lantaarns staan op de Nieuwe Zijds Voorburgwalzijde, aan de achterkant van het voormalige stadhuis). Op 13 november 1840 meldde het Algemeen Handelsblad dat ter ere van de inhuldiging van koning Willem II een aantal ‘cadelabres’ zouden worden geplaatst op de Dam met de volgende woorden: ‘de bestaande lantaarnen voor en achter het Paleis, eerlang door een 4-tal prachtige ijzeren cadelabres voor verlichting met gas vervangen worden (...) en dat op de grootschen drievoet een drietal leeuwen ligt, boven welke een majestueuse kolom oprijst op welker spits een kristallen globe geplaatst is, die het drietakkige gaslicht ontvangt, deze globe is gedekt met de Koninklijke Kroon.’ Uiteindelijk werden de lantaarns pas vier jaar na de kroning geplaatst en was het een geschenk van de koning aan de stad Amsterdam. In 1917 werden ze tot elektrische lampen omgebouwd en van 1996-1997 grondig gerestaureerd, waarna ze in 2001 de status van Rijksmonument ontvingen.

Urinoir met redenaar

Aan de Oudezijds Achterburgwal bevindt zich een opmerkelijk urinoir met een ovalen vorm. Dit uit beton en een bijzonder bakstenenpatroon opgetrokken gebouwtje is volgens de Amsterdamse School-stijl ontworpen en is in 1926 tot stand gekomen. Links aan het water is bijna bovenop het urinoir een standbeeld opgesteld die een redenaar moet voorstellen. In datzelfde jaar werd namelijk tegenover het urinoir een nieuwe vleugel aan het (voormalige) raadhuis toegevoegd. Dit onalledaagse toilet is door Allard Remco Hulshoff ontworpen en door de dienst der Publieke Werken gebouwd.

Ode aan Wertheim, uitgevoerd in natuursteen

Hoewel Amsterdam nooit de ‘stad der fonteinen’ genoemd zal worden, is ze een aantal bijzondere exemplaren rijk. In het Wertheimpark nabij de Nieuwe Herengracht staat een zeer opvallende fontein, uitgevoerd in een bijna overdreven, neoclassicistische bouwstijl, waarin een borstbeeld van de bankier en politicus Abraham Carel Wertheim verwerkt is. De fontein, die op 3 oktober 1898 werd onthuld, is een monument ter nagedachtenis aan deze politicus. Hierdoor – en door zijn voor Amsterdamse begrippen vrij zeldzame uitvoering – is de natuurstenen fontein tot Rijksmonument verheven.

Standbeelden

Een waardige laatste categorie straatmeubilair in dit artikel vormt het standbeeld. Steden in Nederland eren de vele beroemde inwoners die zich door de eeuwen heen binnen hun muren hebben verzameld met verschillende standbeelden. Vanaf de tweede helft van de zestiende eeuw kwam deze traditie op, met als oudste niet-religieuze standbeeld een beeld van Erasmus dat in 1549 in Rotterdam werd onthuld. Twee van misschien wel de bekendste standbeelden in Amsterdam die op de Rijksmonumentenlijst staan, eren Johan Rudolph Thorbecke en Rembrandt van Rijn met hun beeltenis. Het beeld van ’s lands bekendste schilder werd in 1852 onthuld op de Botermarkt en werd in 1876 verplaatst naar het huidige Rembrandtplein, het beeld is een topstuk uit het oeuvre van Louis Royer. In het centrum van Amsterdam, haaks op het Rembrandtplein ligt het Thorbeckeplein. Hier werd in 1876, vier jaar na de dood van de staatsman, het standbeeld met zijn naam in gouden letters op de sokkel onthuld.

Monumentencentrum

Amsterdam staat bekend om zijn vele architectonische hoogstandjes en een wereld aan monumentale panden. Deze korte impressie van het verassende straatmeubilair toont dat niet alleen de gebouwen Amsterdam tot monumentencentrum van Nederland maakt, zelfs toiletten en fonteinen dragen hieraan bij.