Mummies als medicijn in Europese apotheken

De hele wereld is al een jaar in de ban van de ´race naar het medicijn´. Alle zeilen werden bijgezet om een middel tegen corona te vinden, en dat is gelukt. Voorlopig althans. In de loop van de late middeleeuwen dachten Europese apothekers ook een nieuw, maar in onze ogen luguber, wondermiddel te hebben gevonden: mummies. Waarom gebruikten zij deze lichamen als geneesmiddel?

Het gebruik van gemummificeerde lichamen als medicijn gaat terug tot de tijd van de oude Grieken. Het waren de Griekse artsen Pedanius Dioscorides (c. 40-90 n.Chr.)  en Claudius Galenus (129-199 n.Chr.) die de voorloper van dit medicijn voor het eerst introduceerden. In hun geschriften prezen ze een wondermiddel aan dat allerlei soorten kwalen en ziektes kon genezen. Dat wondermiddel was mumya, dat in het Perzisch pek, teer of asfalt betekent. Het was een natuurlijk bitumen, een vloeibaar mengsel van verschillende koolwaterstoffen die voorkomen in ruwe aardolie, en werd onder andere uit de Dode Zee gehaald. Volgens Doiscorides en Galenus kon mumya kwalen als abcessen en uitslag verhelpen en kon het botbreuken en epilepsie genezen.

En dit wondermiddel sloeg aan. Zo goed zelfs dat de natuurlijke bronnen van mumya de eeuwen daarna steeds schaarser werden. Dit zorgde voor paniek bij de oosterse kooplieden, er ging immers veel geld rond in de handel van mumya in Egypte. Mensen waren bereid veel geld neer te leggen voor dit wondermiddel. In het begin van de 12e eeuw gingen de oosterse kooplieden dus opzoek naar een vervanger voor mumya. En die vonden ze in de 3000 jaar oude gemummificeerde lichamen die langs de oevers van de Nijl waren begraven. De kooplieden kwamen erachter dat de lichamen door het uitdrogen en de oliën en geurige producten waarmee ze waren behandeld dezelfde consistentie en kleur hadden gekregen als de echte mumya. De kooplieden hadden hun vervanger dus gevonden: mummies, die ze tot poeder vermaalden. Om het medicijn te gebruiken, moest het poeder eerst zacht worden gemaakt met water en dan kon vervolgens ingenomen worden. Door het gebruik van deze gebalsemde lichamen kreeg mumya een uitgebreidere betekenis. Gerard van Cremona, een vertaler van Arabische manuscripten, definieerde het woord in de 12e eeuw als 'de substantie die wordt aangetroffen in het land waar lichamen worden begraven met aloë, waardoor de vloeistof van de doden, vermengd met de aloë, wordt getransformeerd en gaat lijken op pek´.

De Europese apotheken

Het was pas in de loop van de 15e eeuw dat het gebruik van mummies als medicijn Europa bereikte. De oosterse kooplieden plunderden de Egyptische graven en namen de lijken mee terug om deze te verhandelen met Europa. Maar waar het wondermiddel eerst bestond uit vermaalde mummies, werden er door de Egyptische kooplieden en de Europese apothekers ook volledige gebalsemde lichamen verhandeld. Dit kwam doordat het woord ´mumya´ nogal een verwarrende betekenis had gekregen. De Europese apotheken gebruikten de woorden ´mumya´ en ´mummie´ door elkaar en waren zodoende dus in de veronderstelling dat de gemummificeerde lichamen in zijn geheel moesten worden gebruikt. Wat niet natuurlijk het geval was.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

In de Europese apotheken werd het geneesmiddel aangeduid als ´mumie´, ook in de Nederlandse apotheken was het geneesmiddel te koop. De mummies die gebruikt werden als medicijn werden onderverdeeld in vijf verschillende categorieën: de echte Egyptenaar, mummies die waren nagebootst of waarbij bitumen en pek werden gebruikt bij het balsemen, de Arabieren, wiens lichamen gebalsemd werden met mirre, aloë en andere aromatisch producten, lichamen die waren gedroogd in de zon in het land van de Noord-Afrikaanse Hammoniërs en tot slot de nagemaakte mummies. De gemummificeerde lichamen werden op allerlei manieren als medicijn gebruikt. Zo werd de schedel verpulverd tot poedervorm en ingenomen om hoofdaandoeningen te genezen en werd de poeder van andere lichaamsdelen op wonden aangebracht om infecties te voorkomen. Het eten van het met aromatische stoffen doortrokken mummievlees kon daarbij genezing geven aan inwendige aandoeningen. In sommige apotheken waren zelfs hele ledenmaten te koop. Je kon het zo gek niet bedenken of de mummie kon het verhelpen. Zoals de Duitse arts Johann Joachim Becher in 1663 schreef in zijn Parnassus Medicinalis: ´Mummie lost gestold bloed op, verlicht hoest en pijn in de milt, en is zeer gunstig bij winderigheid en vertraagde menstruatie´. Maar niet alleen de lichamen zelf werden als geneeskrachtig gezien. Ook de lappen waar de lichamen waren ingezwachteld werden gebruikt, het ging dan met name om de mirre en de andere kruidenaftreksels die in de zwachtels zaten.
 
Maar waarom geloofde men dat dit hielp? Daar zijn verschillende redenen voor. Een van die redenen is naar alle waarschijnlijkheid het exotische karakter dat de mummies hadden. De Europeanen maakten al in de 13e eeuw kennis met Egypte en raakten gefascineerd door het land en de cultuur. En dus ook de mummies. Naar verluidt was er in 1568 een Engelse koopman genaamd John Sanderson die maar liefst 270 kilo aan mummies uit een Egyptische tombe smokkelde. Daarnaast hadden de Europeanen wellicht ook een bovennatuurlijke fascinatie met de gebalsemde lichamen. Er zijn aanwijzingen dat zij geloofden dat de lichamen een bovennatuurlijke geneeskracht hadden en dat zij de levenskracht van de overleden zouden ontvangen bij het consumeren.

Kunstmatige mummies

Nadat Egypte de handel van mummies naar Europa in de 16e eeuw verbood, ontstond er een tekort aan het geneesmiddel. Hierdoor kwam er een nieuwe ontwikkeling op gang: het maken van frauduleuze mummies. Gewetenloze Europese apothekers besloten mummies van net overleden personen te maken door de lichamen te drogen en in te balsemen. De Franse chirugijn Ambroise Pare ontdekte deze vervalsingen in 1582 in zijn eigen land. Hij schreef dat ´enkele Franse apothekers ´s nachts lijken van gevangenen stalen en ze balsemden met zout en geneesmiddelen. Dan droogden de apothekers ze in de oven om ze vervolgens te verkopen´. Bij dat proces werden moorddadige en grimmige methoden toegepast, dat beschreef Luis de Urreta, een Spaanse dominicaner monnik, in 1610. De gevangengenomen criminelen werden uitgehongerd, aan speciale medicatie onderworpen en in hun slaap onthoofd. Vervolgens liet men het bloed uit het lichaam lopen en waarna het opgevuld werd met specerijen en werd begraven. Daarna werd het lichaam 24 uur in de zon gedroogd. De lijken die werden gebruikt waren veelal van gevangenen, arme mensen of zelfs dieren.

Tijdens de Renaissance kwam er een einde aan deze praktijken. Geleerden kwamen erachter dat het gebruik van volledige gebalsemde lichamen als mumya een vergissing was en geen oplossing bood voor kwalen en ziektes. De artsen stopten hierdoor met het voorschrijven van de mummies. Daarnaast maakte een verschuiving in de medische wereld het vervalsen van mummies minder nodig. Er ontstond in die periode een groeiende voorliefde voor medicijnen die gemaakt waren van lichamen van vaak recent overleden personen. Die medicijnen bevatten dan bijvoorbeeld bloed, schedelpoeder, lichaamsvet, resten van de placenta, oorsmeer, hersenen, urine en uitwerpselen. De mummies waren hierdoor niet meer nodig.

Mummies als medicijn in 2021

Tegenwoordig worden er geen geneeskrachtige mummies meer verhandeld, maar sommige volken in Afrika, Azië en Zuid-Amerika hebben wel nog gebruiken die enige verwantschap hebben met deze eeuwenoude geneesmethode. Dit gaat dan voornamelijk om dierlijke producten die de vitaliteit moeten verhogen. Maar ook in Europa wordt er nog altijd gebruik gemaakt van methodes als organotherapie en enzymatische verjongingsproducten om ons lichaam gezond en jong te houden. Maar dat is uiteindelijk natuurlijk niet te vergelijken met de praktijken van de Europese apothekers in de 15e en 16e eeuw.

Bronnen:

• Nationalgeographic.nl: Mummiehandel: van spektakel tot wetenschap
• Sciencehistory.org: Mummies and the usefulness of death
• Pharmaceutical-journal.com: Using a mummy as a medicine
• Kunst-en-cultuur.infonu.nl: Mummie: een magisch historisch medicijn
• Smithsonianmag.com: The gruesome history of eating corpses as medicine

Afbeeldingen:

• Een mummie uit Guanajuato, Mexico © Tomas Castelazo, www.tomascastelazo.com / Wikimedia Commons, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons
• Natuurlijke bitumen, gehaald uit de Dode Zee (Public Domain) via Wikimedia Commons
• Apothekersvat met mumya. By Bullenwächter - Own work, CC BY-SA 3.0, via Wikimedia Commons