Nederlandse Republiek, Zweden en Rusland tijdens de Noordse Oorlog (1714-1725)

Aan het begin van de Grote Noordse oorlog in 1700 onderhield de Republiek vriendschappelijke relaties met zowel Rusland als Zweden, maar na verloop van tijd kwamen de betrekkingen met dezelfde landen op een dieptepunt te liggen. In Het verhaal van twee verloren vriendschappen. De Nederlandse Republiek, Zweden en Rusland 1714-1725 gaat Hans van Koningsbrugge uitvoerig in op de complexe relatie tussen de Nederlandse Republiek en de gebieden rondom de Oostzee.

De moeizame betrekkingen met de Oostzeegebieden ontstonden volgens Van Koningsbrugge aan het begin van de Grote Noordse oorlog in 1700, een strijd om de macht in de Oostzee tussen Zweden en de Noordelijke Alliantie, met Rusland als grootste mogendheid. Formeel gezien nam de Republiek in deze oorlog een neutraal standpunt in, maar informeel koos ze de kant van Rusland. De Republiek deed bijvoorbeeld enorme wapenleveranties aan Rusland die de Zweedse oorlogvoering bemoeilijkte.

Zweedse zeeblokkade

“Emoties speelden in die keuze een grote rol”, legt Van Koningsbrugge uit. Hollandse diplomaten ergerden zich namelijk aan de Zweedse kaapvaart op Hollandse handelsschepen. Deze vonden plaats ten tijde van de Zweedse zeeblokkade van de in Russische handen gevallen Zweedse havensteden, in 1710 in het leven geroepen door de Zweedse koning Karel XII. Tegelijkertijd wilde het centrale gezag in Zweden de steun van de Republiek in haar strijd tegen Rusland. Om dat voor elkaar te krijgen stuurde Karel XII zijn vertrouweling Georg Heinrich baron van Görtz naar Den Haag om een voorstel te doen. In ruil voor steun aan Zweden beloofde van Görtz schadevergoedingen te betalen voor de gekaapte Nederlandse schepen. Het maakte op de raadspensionaris van Holland, Anthonie Heinsius, echter weinig indruk.

De Zweedse reputatie was simpelweg te slecht. Naar Amsterdams gevoel waren te veel schepen ten onrechte opgebracht. Daaronder zelfs vaartuigen die naar havens in Zweden zelf op weg waren, zodat van een overtreding van het kaperreglement van 1710, dat scheepvaart verbood naar in Russische handen gevallen Baltische steden, geen sprake kon zijn.

Heinsius wilde van Zweden precies het omgekeerde, namelijk eerst een schadevergoeding alvorens steun te bieden aan Zweden. Met de Zweedse kaperijen vanaf 1710 veranderde vriendschap dus langzaam in afstandelijkheid.

Tsaar Peter de Grote

In ruil voor de oorlogssteun aan Rusland hoopte de Republiek op de bevoordeling van de handelsbelangen met Rusland, maar dit bleek een misrekening. Ook de betrekkingen met Rusland verslechterden. Regelmatig werden Hollandse handelaren mishandeld door Russische soldaten en werden Nederlandse schepen geplunderd. Ook de verstandhouding tussen tsaar Peter de Grote en Nederlandse regenten was volgens Van Koningsbrugge niet om over naar huis te schrijven. Binnen Nederlandse koopliedenkringen stond de tsaar bekend als extreem corrupt en had hij het volkenrecht geschonden toen hij een officier van het Groninger garnizoen ontvoerde vanwege zijn vermeende kennis over het geheim van brandend vuur.

Betrekkingen tussen Nederland en Rusland

Rusland eiste van de Republiek de formele erkenning van de Russische territoriale aanwinsten. In ruil daarvoor zou de Republiek een gunstig handelstraktaat met Rusland genieten. Volgens Van Koningsbrugge was er dus sprake van een “quid pro quo tussen politieke concessies en economische voordelen”, oftewel het ene voor het andere. Den Haag zag  echter niets in een openlijk partij kiezen tegen Zweden, waardoor ook de betrekkingen met Rusland er niet beter op werden. De Nederland-Russische vriendschap werd bovendien aangetast door de omschakeling van Archangelsk als commercieel centrum, waar Hollandse kooplieden een dominante positie hadden, naar St Petersburg. Daarnaast deed ook een nieuw tolreglementen stof opwaaien:

In feite bestond de maatregel uit twee delen. Enerzijds werden de invoerrechten op veel goederen drastisch verhoogd, terwijl tegelijkertijd de Petersburgse tollen minder stegen dat in overige steden. De laatste doelstelling was zeker: tsaar Peter de Grote wenste hoe dan ook zijn paradijs als economisch centrum te promoten.

De ‘leegte van de Nederlandse schatkist’

Het Nederlandse neutraliteitsbeleid noemt van Koningsbrugge uiteindelijk ‘schijnheilig’. Het werd volgens de auteur ingegeven door de wens om zo weinig mogelijk risico te nemen. Daardoor heeft de Republiek volgens Van Koningsbrugge veel kansen gemist, bijvoorbeeld de kans op substantiële invloed in het Oostzeegebied. De Nederlandse voorzichtigheid gedurende de Noordse Oorlog wijdt de auteur onder andere aan de ‘leegte van de Nederlandse schatkist’ en de onderlinge verdeeldheid over de positie die de Republiek tijdens de oorlog moest innemen. Al met al geeft van Koningsbrugge een helder beeld van de drijfveren achter de Nederlandse besluitvorming ten tijde van de Noordse oorlog.

Internationale diplomatie

Op basis van Russisch en Zweeds bronnenmateriaal geeft van Koningsbrugge ook een zeer uitgebreide beschrijving van de internationale diplomatie inzake de Noordse kwestie, een thema dat binnen de historische literatuur niet eerder aan bod is gekomen. Behalve de Nederlandse contacten met zowel de Russische als Zweedse diplomatie wordt ook de Britse houding met betrekking tot het Noordse conflict behandeld. Door politieke en militaire steun aan Zweden te bieden genoten de Britten op den duur namelijk commerciële privileges. Van Koningsbrugge slaagt erin de internationale diplomatie op levendige wijze te portretteren: de lezer krijgt kennis van zowel Zweedse, Russische, Nederlandse als Britse diplomaten, onderlinge misverstanden, spionage en zelfs ontvoeringen. Hoe dan ook blijft het een complex en zeer gedetailleerd verhaal met veel spelers in het spel. Het boekt dient dan ook met opperste concentratie gelezen te worden.

Informatie over het boek:

Van Koningsbrugge publiceerde zijn boek in het kader van het Nederland-Ruslandjaar. ‘Het verhaal van twee verloren vriendschappen’ is uitgegeven door het Nederland-Rusland Centrum (NRCe), dat gespecialiseerd is in het uitgeven van boeken over Nederlands-Russische en/of Nederlands-Scandinavische betrekkingen.

Bestel op de website van het Nederland-Rusland Centrum het boek van Van Koningsbrugge.