Nieuw Links maakte de PvdA radicaler en begrijpelijker

Een nieuw links geluid. Dat is wat GroenLinks-PvdA wil laten horen. De partijen die volgend jaar zullen fuseren, willen met dit nieuwe geluid meer kiezers naar zich toe te trekken bij de verkiezingen op 29 oktober 2025. Dit doet denk aan een andere bekende beweging in de geschiedenis, Nieuw Links, die vanaf 1965 een nieuw links geluid wilde laten horen.

Er was onvrede over de PvdA in 1965. De partij verloor steeds maar weer bij de verkiezingen en had een ongelukkig huwelijk met KVP en ARP in het Kabinet Cals. Veel mensen voelden zich niet meer gehoord door de PvdA en vonden dat de politiek niet meer te volgen was voor gewone burgers. Vooral journalisten die behoorden tot de sociaaldemocratische zuil waren ontevreden over de rol van de PvdA bij deze vervreemding. Een groepering die deze kloof tussen burgers en kiezers wilde verkleinen was Nieuw Links. Die vond dat de PvdA een burgerlijke partij was geworden, waarvan de kiezers niet meer wisten waarvoor de partij voor stond. Dit kwam volgens Nieuw Links onder andere, doordat de PvdA te moeilijke taal gebruikte en dat de PvdA te gematigd was geworden. Door elke keer water bij de wijn te doen bij de regeerakkoorden, verloor de PvdA volgens de aanhangers van Nieuw Links het sociale karakter en wisten de kiezers niet meer waar de partij echt voor stond. Om deze problemen op te lossen, wilde Nieuw Links de interne democratie binnen de PvdA verbeteren en de duidelijkheid in de politiek terugbrengen door het partijprogramma radicaler te maken.

Het ontstaan van nieuw links

Eén van de critici binnen de partij was Jan Nagel, die later één van de oprichters van Nieuw Links zou worden. Hij was het jongste lid dat in het PvdA-bestuur zat en was tegelijkertijd actief voor de VARA. Bij de VARA zat hij in een omgeving die kritisch was op de PvdA. Nagel en zijn collega’s besloten om met een groepje idealistische PvdA’ers bij elkaar te komen om hun kritiek te delen. Naar aanleiding van die bijeenkomsten besloot Jan Nagel om een pamflet te schrijven, ‘Ha, die PvdA!’ waarin hij zijn kritiek op de partij uiteenzette.

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Niet iedereen was blij met dit kritische pamflet over de partij. Nagel werd zelfs de omgekeerde Herodes genoemd. Herodes was volgends de bijbel de vazalkoning van de Romeinen die over delen van Judea heerste en volgens het Nieuwe Testament iedereen onder de twee jaar liet vermoordden toen hij hoorde dat Jezus, de koning van de joden, geboren was. Nagel zou met zijn ideeën volgens critici niet iedereen onder de twee uitroeien, maar wel iedereen boven de 50.

Maar de kritiek op de PvdA bleef aanzwellen. Een maand na de uitgave van het pamflet uitten 44 leden hun zorgen over de staat van PvdA in het partijblad Opinie. Een paar dagen later werd het boekje ‘Tien over Rood’ gepubliceerd, geschreven door acht verschillende auteurs. Hierin stelde Nieuw Links een toekomstvisie voor met oplossingen die de kloof tussen de gewone burger en de PvdA in de ogen van Nieuw Links zou kunnen dichten. De prominente Nieuw Linkser Marcel van Dam zei hier later over tegen Andere Tijden: “Wij wisten ook wel dat al die punten niet zomaar overgenomen werden. Een beetje stoken, een beetje rebels. (…) Niet een beetje, flink rebels.’’ Voordat ze het boekje hadden gepubliceerd, stuurden de Nieuw Linksers het naar verschillende PvdA’ers om steun te vergaren. Daarmee wisten de acht auteurs steun van 66 andere partijleden te verkrijgen. Eén van de opvallendste sympathisanten was de voormalig premier Willem Schermerhorn.

De ideologie van Nieuw Links

In ‘Tien over Rood’ stonden 10 punten:

-De ontwikkelingshulp moest in 1970 omhoog naar 2% van het nationaal inkomen.

-Alle vertegenwoordigers moesten in het openbaar verantwoording afleggen.

-Het parlement moest openbare hoorzittingen gaan houden.

-In het PvdA-verkiezingsprogramma moest een minimum staan waar de PvdA in het coalitieakkoord akkoord mee zou gaan.

-Nederland moest zowel de DDR als Noord-Vietnam erkennen.

-Nederland moest uit de NAVO stappen als de dictatuur Portugal in de NAVO bleef of de dictatuur Spanje tot de NAVO toetrad.

-Na het aftreden van koningin Juliana moest het koningshuis afgeschaft worden.

- Er moest progressieve erf- en schenkbelasting komen, waar bedragen boven de 100.000 gulden met 99% belast zouden worden.

-De inkomensverschillen tussen arm en rijk moesten sterk verkleind worden.

-Werknemers moeten directe invloed op het bestuur van de onderneming krijgen.

Veel mensen schrokken van de punten in het boekje, wat exact de bedoeling was van de auteurs. Maar er was ook lof voor het essay Vrij Nederland uitte zich positief over het boek en ook het Vrije Volk en partijvoorzitter Tans reageerden positief. Maar er was dit keer ook weer kritiek. Het Vrije Volk merkte op dat er geen samenhang was tussen de verschillende punten en partijprominenten Joop den Uyl en Anne Vondeling vonden dat in Tien over Rood eigenlijk geen nieuwe ideeën stonden.

‘Tien over Rood’ bereikte wat het moest bereiken: het trok de aandacht. Volgens Van den Doel, één van de auteurs van ‘Tien over Rood’, was dat grotendeels te danken aan de grote media-aandacht voor de beweging. Dat veel aanhangers van Nieuw-Links in de media werkten, speelde daarbij een belangrijke rol. Jan Nagel zelf vertelde later tegen Andere Tijden dat de beweging zich ervan bewust was dat ze de media goed wisten te bespelen.

Hervorming, strijd en anarchisme

Dat Nieuw Links één beweging was zonder interne meningsverschillen zou echter een misverstand zijn. Omdat het boekje geen complete ideologie vormde bestonden er binnen Nieuw Links verschillende groeperingen. De politicoloog Anthonie Lucardie onderscheidde in het blad socialisme en democratie drie ideologische stromingen binnen Nieuw Links; De eerste was egalitair etalisme. Deze groep geloofde in het herverdelen van kennis, macht en inkomen. Dit was ook de ideologie die in ‘Tien over Rood’ de boventoon voerde. De tweede stroming die Lucardie onderscheidde was licht marxistisch gekleurd populisme. Deze stroming was minder geïnteresseerd in hervormingspolitiek en wilde vooral de strijd aangaan tegen het kapitalisme, ‘rechts’, de confessionelen en het Amerikaanse imperialisme. De derde stroming was een anarchistisch gekleurd activisme. Deze stroming probeerde door middel van directe acties democratisering van onderop en een culturele revolutie te veroorzaken. Zij waren ook kritisch tegenover het kapitaal, de staat, de partijbureaucratie en het parlementarisme.

‘De coup’

Door de media-aandacht die ‘Tien over Rood’ veroorzaakte, wist Nieuw Links veel sympathisanten te verkrijgen onder de jonge generatie. De Nieuw Links-prominenten moedigden aanhangers aan om zich actief in te zetten in de partijpolitiek. Deze aanhangers, vaak jonge studenten, kwamen opdagen bij vergaderingen en waren daar vaak in de meerderheid. Eén van deze aanhangers, Lisette Lewin zei hierover tegen Andere Tijden: “Ik vond het eigenlijk vreselijk zielig. Want tot hun verbijstering en grenzeloze schrik werden allerlei moties aangenomen waar ze (de oude PvdA-leden) helemaal tegen waren.

Dit leidde tot irritatie bij veel van de leden van de oude garde, die het gevoel had dat hun partij overgenomen werd. Zij vonden dat Nieuw Links profiteerde van de naam van de PvdA en dat de Nieuw Linksers eigenlijk een eigen partij hadden moeten oprichten. Maar er waren ook positieve geluiden binnen de partij over de nieuwe leden. Nieuw Links werd, door onder andere Joop den Uyl, als een mogelijkheid gezien om weer jongeren aan de partij te binden. De leden van de PvdA waren hiervoor veelal relatief oude mensen en daarom vonden veel PvdA-prominenten dat Nieuw Links juist in de partij geïntegreerd zouden moeten worden.

Bij de verkiezingen van 1967, waar de PvdA flink verloor, wist Nieuw Linkser Hans den Doel een zetel te verwerven. Maar deze overwinning was voor de groep nog niet genoeg. De Nieuw Linksers stuurden na de verkiezingen een brief naar het bestuur, waarin ze aangaven dat ze wilden dat de PvdA in de oppositie bleef en dat de partij zich in die periode zou vernieuwen. Ze bekritiseerden ook hoe Den Uyl toenadering zocht tot D66.

Deze gezamenlijke acties leidde tot verontwaardiging van het partijbestuur. Voorzitter Tans wilde duidelijk maken dat Nieuw Links zich niet buiten geijkte paden moest betreden. Joop den Uyl wilde nog heftiger optreden, omdat dit soort georganiseerde acties volgens hem de partij kapot zouden maken. Het partijbestuur wilde tegelijk wel de partij bij elkaar houden en besloot daarom om een gematigde positie tegenover Nieuw Links in te nemen. Tans benadrukte alsnog dat hij het ontstaan van een nieuwe partij niet zou dulden. Nieuw Links schikte zich vervolgens in.

Nieuw Links in het bestuur

Bij het partijcongres van 1967 wist Nieuw Links weer meer macht te verkrijgen, waar zeven Nieuw Linksers tot het bestuur verkozen werden en Nieuw Linkser André van der Louw werd zelfs tot vicevoorzitter van de partij verkozen. De uiteindelijke invloed die de Nieuw Linksers konden uitoefenen, viel in hun ogen echter tegen. En dat leidde tot frustratie binnen de beweging. In 1968 liepen deze frustraties op tot een hoogtepunt. In dat jaar presenteerden de zeven bestuursleden die vanuit Nieuw-Links kwamen een erg kritische nota: het bestuur functioneerde niet volgens hen en Joop den Uyl probeerde als fractievoorzitter de zelfstandigheid van het PvdA-bestuur te dwarsbomen. De zeven wilde dat er meer dualisme kwam tussen bestuur en fractie. Het bestuur was woest, maar Nieuw Links wist de boel te sussen door snel met een tweede, afgezwakte nota te komen.

Niet veel later haalde de beweging zich echter weer de woede van het bestuur op de hals. Nieuw Links ging “op tournee’’ door het land en alle Nieuw Linksers die in het bestuur zaten zouden bij de eerste bijeenkomst aanwezig zijn. Het partijbestuur was niet gediend van deze groepsvorming. Een splitsing zou haast onvermijdelijk zijn volgens veel bestuursleden en oud-voorzitter Jaap Burger stuurde daar zelfs op aan. Nieuw Links deed toen weer een stap terug. De bestuursleden van Nieuw Links schreven gezamenlijk een verklaring waar de verantwoordelijkheid van de dagelijkse opstelling van de PvdA bij de Tweede Kamerfractie werd gelegd en het vertrouwen in Den Uyl en de Tweede Kamerfractie werd benadrukt.

Er vond echter na deze toezeggingen nog een verhitte partijraad plaats, maar Van der Louw wist de boel in toom te houden door toe te geven dat de kritiek van Nieuw Links voortaan niet buiten de partijcolleges geuit zou worden. Na de partijraad deed Nieuw Links nog meer water bij de wijn, om het partijbestuur te bekoren. De kerngroep zou opgeheven worden en de bijeenkomsten van Nieuw Links zouden zoveel mogelijk in samenwerking met de plaatselijke PvdA-afdelingen gebeuren. In de praktijk veranderde er echter niet zoveel, Nieuw Links was nog steeds net zo ambitieus als altijd.

De grote winst

De hoop van Nieuw Links was gevestigd op het partijcongres van maart 1969, die ze in een interne nota “het punt waar alles om draait’’ noemden. Aanvankelijk leek het erop dat dat congres op een teleurstelling voor Nieuw Links zou uitdraaien. Bij de eerste stemming werd André van der Louw verkozen als vicevoorzitter, maar er werden slechts vier andere Nieuw Linksers met hem in het bestuur verkozen. Bij de tweede stemming kwamen daar nog vier Nieuw Linksers bij, tot vreugde van de groep en met name van André van der Louw die toen hij het hoorde een opmerkelijk vreugdedans deed, wat later bestempeld werd als een ‘berendans’. Uiteindelijk was de uitslag dat 9 Nieuw Linksers in het bestuur van 21 kwamen te zitten.

Bij dit partijcongres wist de groep ook inhoudelijke winst te boeken. Ten eerste werd de anti-KVP motie van Han Lammers aangenomen, die inhield dat de PvdA na de volgende verkiezingen geen coalitie mocht vormen met de KVP. Volgens Lammers was de KVP niet duidelijk genoeg over waar ze voor stonden en voeren ze een conservatieve koers, terwijl ze zich progressief voordeden. Een tweede overwinning die de beweging behaalde ging over het dualisme van bestuur en Kamerfractie. Er mochten voortaan niet meer dan zeven Kamerleden gekozen worden als leden van het bestuur, maar tegen de zin van Nieuw Links, mocht de voorzitter wel Kamerlid zijn. Nieuw Links wist er ten derde ook voor te zorgen dat de plaatselijke afdelingen meer invloed kregen op de kandidaatstelling, ten koste van het partijbestuur. Een laatste winst die de groep nog wist te behalen, was het erkennen van de DDR dat met een nipte meerderheid werd aangenomen.

Deze overwinning waren tegelijk het begin van het einde voor Nieuw Links. Nieuw Links was geïntegreerd in de partij. Ze hadden veel macht verworven in de partij en de leden waren meegegaan in veel van hun voorstellen. Hierdoor had Nieuw Links veel van de redenen voor hun bestaan verloren, het doel was bereikt.

Het einde van Nieuw Links

De leden kwamen nog wel bij elkaar, maar de pit was eruit. Uiteindelijk hief de beweging zichzelf op. De ambitie van André van der Louw om voorzitter te worden, speelde daarbij een rol. Anne Vondeling, de zittend voorzitter destijds, zou Van der Louws voorzitterschap steunen op voorwaarde dat Nieuw Links opgeheven zou worden. Nieuw Links maakte in 1970 de beslissing om zichzelf op te heffen. In hetzelfde jaar bleek dat de integratie van Nieuw Links in de PvdA, toch niet bloedeloos zou aflopen. Een deel van de leden van de PvdA vond dat de partij door de invloed van Nieuw Links te radicaal was geworden, en vormde de nieuwe partij DS’70.

In 1971 werd André van der Louw voorzitter en in hetzelfde jaar hief Nieuw Links zich op. Dit betekende echter niet dat de beweging geen invloed meer had op de PvdA. In tegendeel zelfs, de voormalig Nieuw Linksers kregen een meerderheid in het partijbestuur in 1971 en veel Nieuw Links-prominenten, zoals Jan Pronk, Marcel van Dam en Irene Vorrink, kregen een minister- of staatssecretarispost in het kabinet Den Uyl.

De geschiedenis van Nieuw-Links lijkt zich in 2025 te herhalen. In komende fusie van GroenLinks en PvdA zijn een aantal vergelijkbare ontwikkelingen te zien. Van de zoektocht naar een ‘beter’ ‘links geluid’, tot leden die, vooral bij de PvdA, weglopen omdat de koers van de partij te radicaal wordt. Wat laat zien dat een nieuwe linkse beweging ontwikkelen nog altijd een flinke uitdaging is.