Radio Brandaris: waar ‘moffen’ en ‘landverraders’ het moesten ontgelden

Beeld en Geluid heeft de volledige uitzendingen van radiozenders de Brandaris en Herrijzend Nederland online gezet. De Brandaris werd door de Nederlandse regering in ballingschap vanuit Engeland uitgezonden, net als Radio Oranje. Herrijzend Nederland zond uit vanaf Eindhoven, na de bevrijding van zuidelijk Nederland in 1944. Hoe onderscheidden deze zenders zich van Radio Oranje?

Eerste zendtijd in Engeland

Na overleg met de BBC en het ministry of information verkregen de Nederlanders als eerste buitenlandse regering het recht om hun eigen radioprogramma uit te zenden. De Nederlandse regering in ballingschap zond de eerste Radio Oranje uit op 28 juli 1940. Al snel had de regering behoefte aan een apart radioprogramma, om de bemanningen van de Nederlandse koopvaardij vloot te doordringen van hun taak voor de geallieerde oorlogvoering.

A. den Doolaard

Radio Brandaris

Vele zeelieden verlieten namelijk hun schepen om naar Nederland te reizen, omdat het aantal slachtoffers op zee steeg en zij niets van hun familie in het bezette Nederland hadden gehoord. In Lissabon konden zij bijvoorbeeld van de Duitse vertegenwoordiging een visum verkrijgen om het thuisland te bereiken. Begin 1941 kwamen A. Pelt, de chef van de Regeringsvoorlichtingsdienst en Oldenbroek, de secretaris van de Internationale Transportarbeiders,met een voorstel voor het aparte radioprogramma. Zowel de Nederlandse minister-president Gerbrandy als het ministry of information keurden het goed. Zo ontstond Radio Brandaris.

‘Meer pit’ dan Radio Oranje

De twee stemmen van Radio Brandaris, H.J. van den Broeck en A. den Doolaard, lieten een veel strijdvaardigere toon horen dan op Radio Oranje. De ‘moffen’ en ‘landverraders’ moesten het ontgelden in hun uitzendingen. Zo beweerde Doolaard bijvoorbeeld dat de eerste aanvallen van het Duitse leger in Nederland, België en Scandinavië succes hadden omdat er landverraders actief waren. De enorme Duitse militaire overmacht werd daarbij verzwegen.

Objectiviteit versus subjectiviteit

Bij Radio Oranje werden vooral voorzichtige en objectieve uitspraken gedaan. Door het gebrek aan informatie over wat zich afspeelde in bezet gebied, waren objectieve uitspraken lastig.Van den Broeck en Doolaard waren niet zo gehecht aan absolute waarheid. Als de berichtgeving die zij kregen niet helemaal volledig was, gebruikten zij wel eens hun fantasie om het geheel aan te vullen.

Succes bij zeelieden en in bezet gebied

De radioshow was een groot succes. Van den Broeck en Doolaard staken de Nederlanders in bezet gebied een hart onder de riem met verhalen over hun vrije landgenoten, die voor de geallieerden streden op zee. Meerdere zeemansliedjes werden gemaakt voor de zender. Bovendien kwamen bij Brandaris, net als bij Radio Oranje, koningin Wilhelmina en ministers aan het woord.

Brandaris wordt Radio Oranje

Vanaf oktober 1942 werden de twee radiozenders samengevoegd en gingen ze door als Radio Oranje. Hoewel de naam verdween, was Radio Brandaris eigenlijk het nieuwe Radio Oranje. Vrijwel al het personeel van het nieuwe programma kwam van Radio Brandaris. Gevolg was dat Radio Oranje meer ging oproepen tot verzet, hoewel een benaming als ‘moffen’ hier nog steeds verboden was.

Herrijzend Nederland

Deze radiozender werd uitgezonden in Eindhoven vanaf 3 oktober en was eigenlijk het vervolg op Radio Oranje. Onder leiding van omroeper van den Broeck steunde het bevrijde deel van Nederland het nog bezette noorden. Bovendien kon Nederland nu het ‘echte nieuws’ te horen krijgen, dat vrij was van Duitse propaganda. Op 5 mei 1945 houdt Wilhelmina op Herrijzend Nederland de bevrijdingstoespraak, die ze begint met: “Eindelijk zijn wij weer baas op eigen erf en aan eigen haard.'' Luister hier naar Herrijzend Nederland en hier naar de uitzendingen van Brandaris.