Recensie: Colson Whitehead – De ondergrondse spoorweg

In deze bekroonde historische roman van Colson Whitehead over een gevluchte slavin in het donkerste tijdperk van de Amerikaanse geschiedenis wordt de mensheid in al zijn glorie, maar vooral ook in al zijn schande geportretteerd.

Dat de historische roman niet direct Whitehead’s specialisme is blijkt niet uit dit boek. Wel waarom hij veelvuldig onderscheiden is en geprezen wordt. Het boek gaat over de vijftienjarige slavin Cora. Cora is de kleindochter van Ajarry, een Afrikaanse vrouw die van haar continent is weggerukt, op een slavenschip werd gezet en op de katoenvelden van Georgia sterft. Vanaf het moment dat Ajarry voet zette op het slavenschip lijkt het onzekere lot van Cora en eigenlijk het hele Afro-Amerikaanse nageslacht bezegeld. Lees de profetische woorden van een van de personages uit het boek: “Want wij zijn Afrikanen in Amerika. Een nieuw verschijnsel in de wereldgeschiedenis, zonder voorbeelden van wat we zullen worden.”

Door Khalid Toufik

Zelfs wanneer Cora besluit om in te gaan op de uitnodiging van de heimelijk geletterde slaaf Ceasar om samen te ontsnappen, krijg je als lezer het gevoel dat het verhaal alleen maar fout kan eindigen. Ze doet verschillende stations van de clandestiene ondergrondse spoorweg aan, die worden bemand door dappere blanke en vrije zwarte mannen. In het boek is dat letterlijk een ondergrondse spoorweg. Ze wordt op elk station op de hielen gezeten door haar verleden, in de vorm van de meedogenloze slavenjager Ridgeway. Het boek voelt alsof je gevangen zit in een hermetisch vergrendelde metalen container waarvan je weet dat die zojuist in de diepste oceaan is gegooid. De poëtische beschrijving van het verhaal voelt kalmerend, maar met elke seconde weet je dat het noodlot dichterbij komt. Het enige sprankje hoop is de ondergrondse spoorweg. Bovengronds lijkt het een en al ellende.
Jacob Lawrence: from the series The Migration of the Negro, 1940–1941

Clichés

Bij een boek met dit onderwerp verval je snel in clichés. En die zitten er ook allemaal in. De gruwelen van rassenhaat. De gevaren van hebzucht. Het fijne onderscheid tussen goed en kwaad en het dilemma van een keuze moeten maken, of die juist niet durven maken met alle gevolgen van dien. De universele zoektocht naar vooruitgang. Al die clichés zijn echter nodig om dit verhaal te vertellen.

Hebzucht

De kapitalisme-kritische boodschap, waarin de zwarte slaaf beschreven wordt als een productiemiddel, gestript van al zijn menselijkheid, wordt subtiel door de auteur overgebracht als Cora na jaren plukken en zweepslagen voor het eerst zelf een katoenen jurkje in haar handen houdt. Ze wordt fysiek geconfronteerd met de oorzaak van haar lijdensweg. “Het was een eenvoudig jurkje, lichtblauw gestreept, en leek op niets wat ze ooit eerder had gedragen. Zo voelde katoen dus eindelijk aan.”

Goed en kwaad

In deze vertelling over slavernij verwacht je misschien een duidelijk oordeel over goed en kwaad. Goed is de slaaf die een eind wil maken aan zijn gedwongen uitbuiting en opsluiting en eenieder die hem daarbij helpt. Kwaad zijn de blanke Europeanen en Amerikanen die slaven (ver)kochten en de zweep hanteerden. Whitehead maakt duidelijk dat het niet zo zwart-wit is. Verlossing vind je waar je het niet verwacht. En waar je verlossing verwacht, krijg je racisme in een chiquer jasje.

Vaak is het kiezen tussen twee kwaden. Degenen die kiezen om het kwaadste van de kwaden te bestrijden, en niet louter genoegen nemen met het accepteren van de minste van de twee kwaden, dat zijn de echte helden. Die mensen komen in alle vormen, maten en kleuren. Het zoveelste cliché. Maar ook een die nodig is om dit verhaal te vertellen. Dit boek is een eindeloos complexe wiskundige vergelijking waarin het onduidelijk blijft welke menselijke eigenschap de doorslaggevende variabele vormt die bepaalt of het contact tussen twee mensen een goed gevolg zal krijgen. Het gaat vaker fout dan goed.

Relevantie

Colson Whitehead levert met dit boek een broodnodige reminder aan alle mensen die nog steeds denken dat iets willekeurigs als de plek waar je wieg staat je rechten geeft die anderen niet verdienen. En hoe de gevoelloosheid die daaruit voortvloeit kan uitmonden in een ramp. Het is namelijk niet het eerste boek over de Amerikaanse slavernij en de diepgaande gevolgen van de Trans-Atlantische slavenhandel. Het is hopelijk ook niet het laatste.

Cora

Tot aan de een na laatste pagina blijft het lot van Cora een vraagteken. De schrijver maakt dan een keuze. En in die keuze die hij maakt zit meteen het enige stukje in dit boek dat je in twijfel zou kunnen trekken. Benieuwd wat ik bedoel? Koop het boek. Leen het boek. Lees het boek.

Khalid studeerde Politiek en Maatschappij in Historisch Perspectief aan de Universiteit Utrecht. Hij liep stage bij de FNV, waar hij onderzoek deed naar de oorsprong en stand van zaken van internationale samenwerking binnen de arbeidersbeweging. In zijn vrije tijd bokst hij en leest hij graag alles wat er op het internet te lezen is.

Dit stuk verscheen eerder op de website van Jonge Historici. Op de hoogte blijven van onze publicaties en activiteiten? Kijk dan hier:

www.jongehistorici.nl
Facebook.com/jongehistorici

https://issuu.com/jongehistorici

Twitter: @JongeHistorici