Sonnenborgh: van bastion tot KNMI, sterrenwacht en museum

In Utrecht staat een van de best bewaarde bastions van Noord-Europa: Sonnenborgh. Het verdedigingswerk werd in 1552 gebouwd in opdracht van keizer Karel de Vijfde. Het maakte deel uit van de verdediging van de stad. Tegenwoordig is het, naast Rijksmonument sinds 1967, een publiekssterrenwacht en een museum over weer- en sterrenkunde.

Een veilige plaats voor mijnen

“Burcht van de zon word ik genoemd, Brandend met heldere glans, Een harde steen tegen vijanden, een veilige plaats voor mijnen.” Deze strofe gewijd aan Sonnenborgh staat in het Latijn op de buitenmuur van het bastion. Erboven bevindt zich – heel toepasselijk – een gevelsteen met een stralende zon. Het betreft een kopie van het verloren gegane exemplaar uit 1552, het jaar waarin Sonnenborgh werd voltooid. De Utrechtse ‘stadsmetselerijemeyster’ Willem van Noort bouwde tussen 1546 en 1558 vier bastions rond Utrecht. Gesitueerd op de meest kwetsbare plekken in de stadsverdediging en allemaal met namen van hemellichamen: Morgenster, Manenborgh, Sterrenborgh en Sonnenborgh, het enige nog goed bewaarde exemplaar van de vier.

Waarom een bastion?

De directe aanleiding voor de ontwikkeling en de bouw van het bastion in de zestiende eeuw was het kanon. Omstreeks 1350 in Italië uitgevonden, verscheen ‘ilcannone’ ongeveer vijftig jaar later in onze omgeving op het strijdtoneel. Het nieuwe, verplaatsbare wapen maakte het mogelijk om van grote afstand kogels af te vuren op de stadsmuren. Hierop was de middeleeuwse stadsverdediging niet berekend. Vooral toen vanaf 1475 de stenen kogels door gietijzeren werden vervangen.

Het eerste moderne verdedigingswerk

In 1525 werd in Verona het eerste moderne verdedigingswerk gebouwd: het bastion. Daarna verspreidde dit bouwkundige principe zich over Europa. In 1536 gingen de herstelwerkzaamheden en nieuwbouw van de verdedigingsmuren van Utrecht van start. Het bastion perfectioneerde de verdediging. Een stad toegerust met bastions stond als onneembaar te boek.

KNMI en sterrenkundig centrum

Vanaf de negentiende eeuw werd het bolwerk niet meer gebruikt. Het vond echter een nieuwe bestemming. In 1851 kwam de natuurkundige Buys Ballot met het idee om bovenop het bastion een universitaire sterrenwacht en een weerkundig instituut te bouwen. Op 15 september 1853 de eerste steen van het gebouw gelegd door koning Willem III. De koning ondertekende op die dag een perkament waarop de gebeurtenis beschreven stond. Het perkament werd samen met een aantal munten en bronzen medailles in een loden doos opgeborgen en onder de pijlers van een van de kijkers van de sterrenwacht geplaatst. In 1997 is de doos teruggevonden en tegenwoordig kun je doos, perkament en munten bekijken in Sonnenborgh. Het KNMI vertrok in 1897 naar haar huidige locatie in De Bilt, omdat ze daar betere waarnemingen konden doen. Het sterrenkundig instituut bleef op Sonnenborgh.

Zonneonderzoek

De zon werd later het belangrijkste onderwerp van onderzoek op de Utrechtse sterrenwacht. Onder andere Marcel Minnaert, wetenschapper en sterrenwachtdirecteur in de jaren 30, 40 en 50, verrichte er wereldberoemd zonneonderzoek. Hiertoe werd in de jaren 30 een grote zonnespectrograaf op Sonnenborgh gebouwd. Dit ingenieuze en ambachtelijke instrument is nog steeds op Sonnenborgh te zien en zal op de Open Monumentendag van 12 september 2015 gedemonstreerd worden aan bezoekers.

Publiekssterrenwacht

In 1986 verhuisde het sterrenkundig instituut naar de Uithof aan de rand van Utrecht. Sonnenborgh werd vanaf die tijd niet meer gebruikt als sterrenwacht, maar eind jaren 80 richtte een groep amateursterrenkundigen er een publiekssterrenwacht op. Rond het jaar 2000 kwam er een grondige renovatie van de sterrenwacht en het oude bastion dat eronder lag. De toegangspoort kwam als eerste weer tevoorschijn. En ze ontdekten nog meer bijzonders, zoals de overblijfselen van een hortus medicus uit de zeventiende eeuw en een chemisch laboratorium van rond 1700.

Museum Sonnenborgh

De bijzondere vondsten leiden ertoe dat Sonnenborgh naast publiekssterrenwacht ook als museum werd opengesteld voor publiek. Je kunt nu het prachtig gerenoveerde bastion, het sterrenwachtgebouw en de bijzondere instrumenten en telescopen het hele jaar door met eigen ogen komen bekijken.In de herfst en winter kan iedereen op vrijdag- en zaterdagavond naar de sterren komen kijken. Op zondagen staat de zonnetelescoop opgesteld voor publiek. Meer informatie lees je op www.sonnenborgh.nl Sonnenborgh – Museum & sterrenwacht Zonnenburg 2 3512 NL Utrecht 030-8201420