Spot in het Griekse theater: kritiek, krakende sandalen en komedie  

In deze tweede week van de themamaand Spot verdiept de redactie zich in spotteksten die door de eeuwen heen zijn geschreven. De zoektocht naar spottende teksten start in het Griekse theater. De Grieken kenden een specifieke god voor cynisme en zijn de grootvader van de komedie. Reden genoeg dus om deze geschiedenis eens nader onder de loep te nemen.

Naast bekende goden als Zeus, Poseidon en Apollo, kent de Griekse mythologie ook mindere goden. Momus is een voorbeeld van een mindere god. Hij werd gezien als de personificatie van wat wij spot en satire zouden noemen. In de Griekse Oudheid had men nog geen woord ontwikkeld voor wat later satire zou gaan heten, maar ze gebruikten wel de woorden cynisme en parodie. Momus was in de Griekse mythologie de god van het cynisme. De verhalen van Momus die zijn overgeleverd worden aan de schrijver Aesopus toegedicht. Hij schreef een groot aantal verhalen over de Griekse mythologie, samengevoegd in de verhalenbundel fabelen van Aesopus.

De fabelen van Aesopus

In één van de bekendste verhalen die Aesopus omtrent Momus schreef, beoordeelt Momus de creaties van drie Olympische goden: een huis, een mens en een stier. Momus vindt aan alle drie de creaties een tekortkoming. Zo zitten de hoorns van de stier niet op de juiste plek. Momus vindt dat de hoorn onder de ogen moeten zitten om een meer accurate charge te kunnen uitvoeren. Het huis zou volgens Momus wielen moeten hebben, zodat de bewoner kan vluchten voor ongewenste buren. Aan de mens ontbreekt een raam in het lichaam, waardoor men de gedachten van de persoon zou kunnen lezen. De aanpassingen die Momus wil maken in dit verhaal komen absurd over. Er was dan ook veel kritiek op de fabelen van Aesopus, bijvoorbeeld door zijn tijdgenoot Aristoteles.

Synoniem met zifterij

De naam Momus is door de tijd heen synoniem geworden met zifterij. Vandaar de uitspraak dat iets pas de perfectie heeft bereikt als Momus er geen fouten in kan ontdekken. Hoewel het onmogelijk lijkt, gebeurde het in de verhalen van Aesopus eenmaal dat Momus ergens niets op had aan te merken: Toen Momus het naakte lichaam van Aphrodite aanschouwde. Hij bedacht echter toch dat hij haar sandalen teveel vond kraken wanneer zij liep.

Geestelijk vader van de satire

Het personage Momus is bekend geworden als de geestelijk vader van satire, omdat schrijvers het karakter vanaf de renaissance veelvuldig gebruikten. Met de satire van Momus maakte men politieke leiders belachelijk, uitte men kritiek op de sociale klassenverdeling en maakte men ook vrolijke komedie. Erasmus introduceerde Momus bijvoorbeeld als het karakter dat als enige een echt oordeel over adellijke heersers kon geven.  De satire van Momus vanuit het Griekse theater kan het beste omschreven worden als een vorm tussen de klassieke komedie en tragedie.

De consequenties van spot

Naast de satire van Momus mag men de invloed van de Griekse komedie op de ontwikkeling van spot  niet onderschatten. Aristophanes, de ‘vader van de komedie’, was hier een uitstekend voorbeeld van. Plato weet de veroordeling tot de dood van zijn leermeester Socrates aan het werk Nephelai (The Clouds) van Aristophanes. Dit toont aan hoe serieuze gevolgen spot wel niet kan hebben.

Het toneelstuk ‘The Clouds’

In het toneelstuk The Clouds is Socrates de extravagante en opvliegende leraar van de zoon van boer Strepsiades. Socrates overtuigt de zoon van zijn ‘wilde’ ideeën. Hierdoor wil de zoon zijn vaders levenswerk als boer niet meer overnemen. Op een zeker moment mishandelt de zoon zelfs zijn vader, nadat Socrates hem als het ware heeft gehersenspoeld. Het toneelstuk was bedoeld als een komedie en liet destijds de Griekse toeschouwers dan ook lachen om de malle manieren van Socrates. Uit de tekst blijkt echter duidelijk dat er een serieuze ondertoon in dit theaterstuk verwerkt was. Aristophanes wilde met dit werk laten doorschemeren dat hij het ‘nieuwe denken’ van een filosoof als Socrates gevaarlijk achtte.

Het moderne satire

De werken over Momus en van Aristophanes zijn slechts twee voorbeelden uit de uitgebreide cultuur van het Oud Griekse theater. Samen scheppen zij desondanks een overtuigend beeld van het ontstaan van spot in theaterstukken. Zoals zoveel tradities lijkt de oorsprong van het moderne satire dus terug te vinden in de Griekse oudheid.