Tante Riek: de gedreven verzetsmoeder

Wanneer men praat over verzetshelden uit de Tweede Wereldoorlog, valt één vrouw hier niet bij te missen: Tante Riek. Heleen Kuipers-Rietberg, bekend als Tante Riek, was leidster van de grootste verzetsorganisatie van Nederland: het Landelijk Onderduikersnetwerk.

Tante Riek: Een opvallend figuur

Een lieve, rustige dame uit Winterswijk; een moederstype en zo gelovig dat ze als ‘godsdienstwaanzinnig’ wordt neergezet. Tijdens de oorlog gaat ze als Tante Riek door het leven, verwijzend naar haar overleden zus Hendrika. Tante Riek is een bijzondere verschijning binnen het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog, waar ze eigenlijk in is gerold. De dame heeft veel contacten, als lid van een gereformeerde vrouwenbond. Dit komt goed van pas bij het ontstaan van het Landelijk Onderduikersnetwerk.

Verzet uit medelijden

Heleen komt in het verzet terecht door haar medelijden voor de Joodse gemeenschap. In de Achterhoek is men zich al vroeg bewust van het kwaad van de Duitsers, doordat zij dicht bij de grens wonen. Winterswijk heeft daarbij een uitzonderlijk grote NSB-aanhang , met in 1935 al 20% van de stemmen. Daarnaast zit hier een kamp van de Nederlandse Arbeidersdienst gevestigd. Het kamp valt in Duitse handen, waardoor veel mannen vluchten. Het zorgt ervoor dat velen – zoekend naar een onderduikadres – bij Tante Riek aankloppen.

Tante Riek: Moeder en strijder

Ondanks dat haar rol in het verzet blijft groeien, probeert ze haar gezin hier zo veel mogelijk buiten te houden. Heleen spreekt alleen over bepaalde vergaderingen die ze moet bijwonen. Beschermend en vastberaden: twee eigenschappen die zij haar gehele carrière met zich meedraagt. Zo overtuigt zij dominee Slomp, een man die door Overijssel en Gelderland reist om mensen over te halen tot verzet, om zich volledig over zijn angsten heen te zetten. De man is bang om door de Sicherheitsdienst gepakt te worden wanneer hij met de trein reist. ‘’Zeg kerel, zou het nou zo erg zijn als jij om het leven kwam, als er duizenden jongens gered werden?’’, antwoordt ze hierop.

Krijgsgevangenen

Slomp zet zich over zijn angst heen en sluit zich aan bij de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (de LO). Heleen staat aan het hoofd van de organisatie. Slomp en Tante Riek reizen het land door om mensen te overtuigen en hulp te laten bieden, waardoor er plaatselijke afdelingen komen. Extra druk ontstaat als de bezetter beroep doet op alle gedemobiliseerde soldaten: de bezetter wil ze terug nemen in krijgsgevangenschap. Veel van hen proberen de dans te ontspringen door onder te duiken.

Landelijke Knokploegen

In 1943 wordt het de onderduikers nog lastiger gemaakt door de bezetter, wanneer alles op de bon gaat. De bonnen kunnen enkel persoonlijk worden opgehaald, waardoor overvallen de enige oplossingen zijn voor de LO. Er wordt een speciale organisatie opgericht hiervoor: de Landelijke Knok Ploegen. Zij overvallen distributiekantoren, om op deze wijze toch aan de nodige bonnen te komen.

De infiltrant en het verraad

In het voorjaar van 1944 wordt het de LO pas echt lastig gemaakt, wanneer de Sicherheitsdienst een vrouw laat infiltreren. Verraad ligt op de loer, waar de LO op 24 mei via contacten voor gewaarschuwd wordt. Het echtpaar Kuipers stelt hun kinderen veilig, ontruimt hun huis en stapt op de trein naar Arnhem. Op de tussenstations wordt hun naam omgeroepen, zogenaamd omdat één van hun kinderen is omgekomen. Dit blijkt een val van de Sicherheitsdienst. Ze vallen er niet voor en duiken onder.

De arrestatie van Piet en Tante Riek

Een voorwaarde van hun onderduikadres is dat het echtpaar afstand moet doen van verzetswerk. Niet makkelijk voor Tante Riek, die het verzetswerk inmiddels als roeping is gaan zien. Ze kan het dan ook niet laten om voorbereidingen te treffen om haar werk op te pakken en zich bezig te houden met valse persoonsbewijzen. Iets wat hopeloos mis gaat, als de koerier wordt gearresteerd en gedwongen wordt het bezorgadres te vertellen. De Sicherheitsdienst valt het onderduikadres binnen en het echtpaar Kuipers wordt opgepakt.

Verhoor en deportatie

Na hun arrestatie worden Tante Riek en haar man Piet naar de strafgevangenis in Arnhem gebracht, waar ze afspreken dat Heleen de volledige schuld op haar neemt. Een tactiek met succes: Piet wordt al gauw vrijgelaten. Hierna duikt hij onder. Ondertussen wordt Heleen vastgehouden en verhoord; maar ze laat niks los. Ze schrijft naar huis met de vraag voor spullen, die dochter Eddie zou komen brengen. Echter is zij al te laat: Tante Riek is gedeporteerd naar Kamp Vught.

Het einde van een verzetsheldin

Wanneer eind 1944 de bevrijding nadert en geallieerden bijna in zicht zijn, wordt Heleen alsnog overgebracht naar concentratiekamp Ravensbrück. Het zijn barre omstandigheden, maar desondanks houdt Heleen zich zelfs daar bezig met de opvang en het welzijn van de anderen. Net zo lang tot haar eigen lijf het niet meer trekt. Op 51-jarige leeftijd overlijdt de verzetsheldin aan tyfus.

afbeelding

In haar woonplaats Winterswijk staat nog steeds een groot beeld ter nagedachtenis aan verzetsheldin Tante Riek. Foto door M.F. Naaldenberg CC/BY. Via Wikimedia Commons