Van doodnormaal naar doodeng: Afrikaanse zombies in de Westerse cultuur

Wanneer er een zombievirus uit gaat breken in de Verenigde Staten weten we niet. Maar met het nieuwe computermodel dat Amerikaanse wetenschappers ontwikkelden kan wel in detail voorspeld worden hoe snel het virus zich zou verspreiden. Zombies zijn steeds populairder geworden in boeken, films en series. In sommige culturen zijn zombies echter een bloedserieuze zaak.

Afrikaanse religie

Veel boeken, films en series maken dankbaar gebruik van de populariteit van de zombie. Zo is de Amerikaanse serie The Walking Dead immens populair. Zombies zijn echter van origine geen product van de westerse verbeelding, maar stammen af van Afrikaanse religieuze gebruiken. In de West-Afrikaanse voodoocultuur werden zogenaamde Bokors – een soort voodoopriesters die zich bezighielden met zwarte magie – ingezet om mensen tot ondoden te maken.

Bokors

Bokors maakten volgens de overleveringen hierbij gebruik van het gif tetrodotoxine, dat afkomstig was van de kogelvis. Het zombiedom was een straf die volgens de legende werd opgelegd aan mensen omdat zij hun familie en de gemeenschap tot last waren en niet langer met hen geleefd kon worden. Een Bokor kon dan ingehuurd worden om zijn rituelen uit te voeren. Na inname van het gif werd de persoon begraven en behandeld als overleden. Vervolgens werd hij/zij weer opgegraven, fysiek nog in leven, maar geestelijk dood. Vaak werden deze zogenaamde zombies ingezet als werkers, waardoor het een soort slaven van de gemeenschap werden. Ze waren hun geheugen kwijt en vaak ernstig verzwakt, maar konden nog enigszins functioneren.

Haïti & slavernij

De zombierituelen werden via de slavernij naar de Franse kolonie Haïti gebracht, alwaar de voodoocultus zich verder verspreidde. De angst voor het zombiedom werd gebruikt als methode voor politieke en sociale controle van de slaven. Volgens professor Amy Wilentz van de universiteit van California durfden sommige slaven bijvoorbeeld geen zelfmoord te plegen omdat zij bang waren een zombie te worden. Ook na de slavernij werden Bokors nog ingezet. Zij zouden volgens de verhalen in dienst zijn van de Tonton Macoute, de gewelddadige en gevreesde geheime politie van het onderdrukkende politieke regime van François Duvalier in Haïti (1957-1984).

‘Zombi’

Het woord zombi – zoals het toen nog geschreven werd – verscheen in Amerika voor het eerst op papier in het verhaal The Unknown Painter (De onbekende schilder) in 1838. Het korte stuk verscheen eerst in het Schotse Chambers’s Edinburgh Journal  en werd vervolgens overgenomen door de Amerikaanse krant Alton Telegraph. Hierin claimde een jonge Afrikaanse slaaf die in dienst was van de Spaanse schilder Bartolome Esteban Murillo dat er ’s nachts een zombi in het kunstatelier kwam om de schilderijen van de leerlingen af te maken.

William Seabrooks’ The Magic Island

Hoewel niemand de slaaf geloofde en het verhaal werd afgedaan als een Afrikaanse mythe, sloeg het toch aan bij het Amerikaanse publiek. In de jaren daarna werden verschillende versies van het verhaal gepubliceerd in meerdere lokale kranten. Door veel blanken werd een zombi gezien als een Afrikaans wezen dat vrijwillig klusjes deed voor blanke mensen. De huidige betekenis van het woord werd echter pas geïntroduceerd in 1929, toen de reiziger William Seabrook zijn boek The Magic Island uitgaf waarin hij de voodoocultus in Haïti beschreef. Volgens veel filmhistorici vormde dit boek de basis voor de horrorklassieker White Zombie uit 1932, de eerste film over zombies.

Zombiefilms

In de film White Zombie besluit het jonge koppel Madeleine en Neil op aanraden van de beheerder te trouwen op een Haïtiaanse plantage. De plantagebeheerder heeft echter andere plannen en vergiftigd de bruid met een zombiegif, waarna ze als zijn slaaf moet dienen. Dit was echter een van de weinige zombiefilms die terugging naar de Haïtiaanse roots. In de decennia daarna werd de zombie een steeds populairder onderwerp voor horrorfilms en in de literatuur, waarbij vooral de film Night of the Living Dead uit 1968 als mijlpaal in de zombie-industrie gezien kan worden. De levende doden werden steeds gruwelijker geportretteerd en werden naast zombies vaak ook nog kannibalen.

Zombies echt?

Veel mensen geloven dat zombies echt bestaan. Zo claimde de Haïtiaanse man Clairvius Narcisse in 1980 dat hij was ‘gestorven’ in 1962 om vervolgens een zombie te worden en gedwongen te werken als slaaf op een suikerplantage. Hij was vergiftigd met verschillende soorten gif, waaronder tetrodotoxine en was na de dood van zijn baas weggelopen. Harvard-antropoloog Wade Davis presenteerde in 1985 zijn bestseller The Serpent and the Rainbow, waarin hij zei het geheim te hebben ontrafeld van de zombies in Haïti. Of de zombies echt bestaan is nog steeds niet duidelijk, maar de angst ervoor is wel levensecht, bewijst onder andere het nieuwe computermodel.