Waarom waren de Helsinki-akkoorden zo controversieel?

Op 16 juli 2018 ontmoette Amerikaanse president Donald Trump zijn Russische ambtsgenoot Vladimir Poetin in Helsinki. Deze ontmoeting was met de nodige controverse omgeven. Het was niet de eerste keer dat de Finse hoofdstad het toneel is van een veelbesproken internationaal topoverleg. In juli 1973 kwamen er vertegenwoordigers van 35 landen bijeen, voor de Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa. Na twee jaar onderhandelen, kwamen hier uiteindelijk de zogenaamde Helsinki-Akkoorden uit voort. De bepalingen in deze overeenkomst deden het nodige stof opwaaien in West-Europa en de Verenigde Staten. Met name de Amerikaanse president Ford werd bij thuiskomst stevig bekritiseerd, omdat hij zich te toegeeflijk zou hebben opgesteld.

Sovjet-initiatief

De drijvende kracht achter deze conferentie was de Sovjet-Unie. In 1954 diende ze al een voorstel voor een Europees overleg over veiligheid in. De Sovjet-Unie hoopte via een dergelijke conferentie formele erkenning te krijgen voor de status quo in Europa. Dit betekende dat de Russische annexatie van de Baltische staten en de invloedsfeer van de Sovjet-Unie in Oost-Europa officieel zouden worden bevestigd. De Westerse naties waren echter bang om zo de positie van de Sovjet-Unie te versterken. Bovendien stonden ze wantrouwig tegenover het communistische bewind in Moskou. Daarom kwam er in de jaren 50 en 60 weinig terecht van het Sovjet-voorstel.

Detente

Begin jaren ‘70 veranderde de diplomatieke context echter. De Amerikaanse mislukking in Vietnam maakte de Verenigde Staten huiverig voor nieuwe militaire avonturen. Door de breuk met China was het kamp van de Sovjet-Unie tegelijkertijd ook verzwakt. Bovendien eiste de wapenwedloop een zware economische tol van de twee supermachten. Het was dus in het belang van beide naties om de spanningen op het wereldtoneel te verminderen. In deze periode van detente begonnen de twee machtsblokken daarom voorzichtig toenadering tot elkaar te zoeken. Naast gesprekken over vermindering van het nucleaire wapenarsenaal, maakte de Europese veiligheidsconferentie hier ook deel van uit. 

Conferentie over Veiligheid en Samenwerking in Europa

Op 3 juli 1973 werd de Conferentie geopend. Er kwamen vertegenwoordigers van 35 landen bijeen: alle Europese naties (behalve Albanië), de Verenigde Staten en Canada. De agenda van de gesprekken was onderverdeeld in vier ´baskets’. De eerste basket omvatte politieke en militaire zaken, de tweede economische aangelegenheden, de derde mensenrechten en in de vierde zou de agenda voor de toekomst worden bepaald. Met name de derde basket kwam grotendeels uit de koker van de West-Europese naties. Omdat de Amerikanen zich focusten op de wapenbesprekingen met de Sovjet-Unie, speelden ze een meer teruggetrokken rol op de Conferentie in Helsinki. De West-Europese staten konden daardoor hun stempel op de onderhandelingen drukken. De Amerikaanse president Gerald Ford steunde de Conferentie voornamelijk om de eenheid binnen de NAVO te bewaren en om de detente niet in gevaar te brengen.

Helsinki-Akkoorden

Na twee jaar onderhandelen, presenteerde de Conferentie op 1 augustus 1975 haar slotverklaring, die als het Helsinki-Akkoord de geschiedenis is ingegaan. De visie van beide kampen was duidelijk in het einddocument terug te zien. De Europese grenzen werden erkend en mochten slechts met vreedzame middelen gewijzigd worden. Daarnaast spraken de deelnemende landen af om zich niet in elkaars interne politieke aangelegenheden te mengen. Hiermee was de dominantie van de Sovjet-Unie in Oost-Europa de facto erkend. Aan de andere kant hadden ook de westerse landen enkele doelen binnengesleept. De Sovjet-Unie en haar bondgenoten deden namelijk toezeggingen voor versoepeling van de reisbeperkingen en nieuwe economische contacten tussen West en Oost. Maar de allerbelangrijkste concessie van de communistische kant was hun belofte om de mensenrechten te zullen waarborgen.

Ford bekritiseerd

Beide partijen hadden dus zowel winst behaald als compromissen gesloten. Toch bekritiseerde de Amerikaanse pers de Helsinki akkoorden in felle bewoording. Ook in de Amerikaanse publieke opinie was de reactie op de overeenkomst voornamelijk negatief. Ford werd verweten zich te toegeeflijk tegenover de Sovjet-Unie te hebben opgesteld. Hij zou daarmee de onderdrukking van de Oost-Europeanen hebben gelegitimeerd, in rul voor slechts vage toezeggingen. Deze aanvallen beschadigden de reputatie van Ford aanzienlijk en speelden een grote rol in zijn nederlaag in de presidentsverkiezingen van 1976. Op korte termijn leken de Helsinki akkoorden een aanzienlijke westerse misstap.

Hulpmiddel voor dissidenten

Op de lange termijn bleken er echter ook voordeligere kanten aan de overeenkomst te zitten. De toezeggingen van de Sovjet-Unie om de mensenrechten te respecteren, gaf dissidenten in het Oostblok nieuwe moed. Er werden namelijk instituten opgezet om de naleving van deze afspraken te monitoren. Oost-Europese activisten hadden nu een spreekbuis, waarmee ze de excessen van hun communistische regimes onder internationale aandacht konden brengen. Ze konden daardoor openlijker over misstanden spreken, wat de oppositie in communistische dictaturen versterkte. Dit speelde een belangrijke rol in de omwenteling aan het einde van de jaren ‘80. De akkoorden die de communistische regimes hadden moeten legitimeren, droegen indirect bij aan hun val.  

Bronnen:

• Britannica
• Office of the Historian
• CVCE
• Office of the Historian
• Sarah B. Snyder, ´‘‘ Jerry, Don’t Go’’: Domestic Opposition to the 1975 Helsinki Final Act´, Journal of American Studies, 44 (2010), 1, 67–81.

Afbeeldingen:

• Bundesarchiv, Bild 183-P0801-026 / CC-BY-SA 3.0 [CC BY-SA 3.0 de], via Wikimedia Commons
• Wikimedia Commons