Was de Victoriaanse tijd echt zo preuts als we denken?

In de rubriek Verboden Verleden duiken we in verhalen uit de geschiedenis die ooit verborgen of taboe waren, maar nu juist verteld worden. Zoals de Victoriaanse tijd: het meest preutse tijdperk uit de geschiedenis. Rond het onderwerp voortplanting bestond veel angst en schaamte. Maar klopt het beeld dat we over deze tijd hebben wel?

In dit tijdperk gold een seksuele moraal waar we onszelf nu niks meer bij kunnen voorstellen. Seks mocht alleen binnen het huwelijk en uitsluitend gericht op voortplanting. “Maar dat betekent niet dat mensen helemaal niet over dit onderwerp praatten”, vertelt Elwin Hofman, universitair docent cultuurgeschiedenis aan de Universiteit Utrecht. “Vanaf 1900 creëerde men zelf het idee dat seks een groot taboe was, maar als we kijken naar de praktijk, zien we juist dat er heel veel over seks werd gepraat. Er zijn ook nog nooit zoveel boeken geschreven over seksualiteit als in de tweede helft van de 19de eeuw. Mensen wilden namelijk alles over dit onderwerp te weten komen.”

Waar komt het beeld dat we hebben van de Victoriaanse tijd dan vandaan? “Dat is voor een deel te herleiden naar de bekende psychiater Freud”, legt Hofman uit. “Hij schreef zelf heel veel over seks, maar hij deed alsof hij de enige was die dat deed. Freud creëerde heel erg het idee dat zijn tijdgenoten hun seksuele verlangens verdrongen hadden en hij zag het als zijn taak om mensen daarvan bewust te maken. Hierdoor is het beeld van de preutse Victoriaan blijven hangen. Wel was het zo dat er heel veel regels waren over seksualiteit. Er was dus geen absolute seksuele vrijheid, maar ook geen totaal taboe, zoals veel mensen denken.”

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Dubbele standaarden

De regels over seksualiteit kwamen duidelijk naar voren bij het verschil tussen mannen en vrouwen. De vrouwen van deze tijd werden uiterst kuis opgevoed. Goed opgevoede vrouwen hadden namelijk tot aan het huwelijk geen seksuele gedachten of gevoelens, zo werd gedacht. Ze wisten nauwelijks welke delen van haar lichaam een rol speelden bij seksuele activiteiten. Van hoe een man er van onder uitzag, hadden ze al helemaal geen idee. Daarom waren er verschillende zelfhulpboeken beschikbaar, waar onder andere in stond dat de vrouw niks mocht uitlokken en dus vooral stil moest liggen op bed. Ook mocht de vrouw tijdens de seks niet te veel genieten, omdat de nadruk lag op zwanger worden.

Dit stond in groot contrast met de seksuele moraal van mannen. “Van mannen werd er wel verwacht dat je ook buiten het huwelijk geïnteresseerd zou zijn in seks”, zegt Hofman. “Maar wat je wel had, was een hele sterke heteroseksuele norm die overal verspreid werd. Het was heel normaal dat je als jonge man ging experimenteren met vrouwen. Bijvoorbeeld, vooral in hogere kringen, door een beroep te doen op betaalde seks.”

Er gold voor deze tijd namelijk een sterk klassenidee. Mannen uit de hogere klasse keken neer op vrouwen uit de lagere klasse. “Deze mannen vonden het bij deze vrouwen niet zo belangrijk dat hun eerbaarheid in stand gehouden zou worden”, zegt Hofman. “Binnen de lagere klassen was het daarom niet ongebruikelijk dat vrouwen soms deelnamen aan de prostitutie. Voor hen leek het soms een interessantere manier om geld te verdienen. Wat we dus zien, is dat er een bloeiende prostitutie-industrie bestond, maar dat betekent niet dat dat openlijk besproken kon worden. Er zat wel degelijk een stigma rond betaalde seks.” Maar het denkbeeld dat mannen buiten het huwelijk (betaalde) seks mochten hebben, terwijl van vrouwen verwacht werd niet eens te mogen genieten van seks met hun echtgenoot, laat zien hoe slecht de positie van vrouwen in deze tijd was.

Controle op seksualiteit

De overheid wist dat betaalde seks toch wel voorkwam en daarom zochten ze, in plaats van het helemaal te verbieden, een manier om hier controle over te hebben. De 19de eeuw was het moment dat de overheid bij alles wat er gebeurde meer controle zocht. “Zo ook bij de prostitutie dus. Wat mag er wel, wat mag er niet?, Wat moeten de openingsuren zijn? Ook moesten sekswerkers op veel plekken drie keer per week een medisch onderzoek ondergaan om geslachtsziektes te voorkomen. Deze regels en zeker de onderzoeken werden door de vrouwen als erg vernederend ervaren.”

Niet alleen bij prostitutie wilde de overheid een oogje in het zeil houden. Seksuele handelingen die niet bijdroegen aan voortplanting, zoals masturbatie, werden vooral door religieuze standpunten afgekeurd. Ook werden er verschillende literaire stukken gepubliceerd die masturbatie bestempelden als een ziekte. Dit gaf de religieuze mening een wetenschappelijke basis. “Men dacht dat je door te masturberen geestelijk achteruitging”, vertelt Hofman. “Om dat idee te verspreiden, werd er campagne gevoerd om onder de aandacht te brengen hoe verschrikkelijk het is om te masturberen. Je zou er allerlei ziektes van kunnen krijgen of onvruchtbaar van kunnen worden. Als iemand een moord pleegde, werd er zelfs gezegd dat het kwam doordat degene als kind gemasturbeerd had en daarom mentaal niet in orde was. Ook het cornflakesmerk Kellogg's is in eerste instantie ontwikkeld om masturbatie tegen te gaan. De smaak zou zo plat en saai moeten zijn, dat het op geen enkele manier lust opwekte. Deze ideeën vinden wij tegenwoordig natuurlijk bizar, maar destijds geloofden sommige mensen daar echt in.

Pornografie op grote schaal

Tijdens het einde van de 19de eeuw werd foto’s maken veel goedkoper. Onder andere hierdoor en de opkomst van allerlei communicatiemiddelen maakte het mogelijk om pornografische afbeeldingen op grote schaal te verspreiden. “Via de post werden er in het geheim ‘vieze plaatjes’ verzonden”, zegt Hofman. “De christelijke politici vonden dit natuurlijk echt niet kunnen en wilden strijd tegen pornografie gaan voeren. Ze probeerden op allerlei manieren bepaalde publicaties te verbieden. Er werd bijvoorbeeld in België een verbod op het vervoeren van pornografie per trein ingevoerd. Bij internationaal treinvervoer werd er dan aan de grens gecontroleerd of er geen pornografie tussen zat.”

“Maar in de praktijk zien we dat dit niet heel goed werkte. De tijdschriften die op de ‘verboden lijst’ stonden, veranderden dan gewoon hun naam. Het kostte veel tijd en geld om alles te controleren. Het verspreiden gebeurde op zo’n grote schaal dat er niet specifiek één dader opgepakt kon worden. Ook was het moeilijk om te bepalen of iets pornografisch was of artistiek. Daar zat soms een hele dunne lijn.”

Vrijer denkbeeld

De seksuele revolutie van de jaren 60 veranderde de visie op seksualiteit. De afname van de invloed van grote kerken maakte ruimte vrij voor een lossere moraal. Ook deed de anticonceptiepil zijn intrede: een belangrijke stap voor keuzevrijheid in geboorteplanning. In de jaren daarna werd seks steeds meer gezien als een vorm van ontspanning en niet alleen als een manier van voortplanting. De dubbele standaard was gelukkig steeds minder aan de orde. Ook vrouwen kregen meer de kans om te genieten van seksuele activiteiten. Er werd meer gepraat over het onderwerp en langzaamaan verdween het taboe rondom masturbatie en pornografie. “In de Victoriaanse tijd is er heel veel kennis gecreëerd over het onderwerp seksualiteit”, zegt Hofman. “Wat die kennis uiteindelijk mogelijk heeft gemaakt, is een andere omgang en moraal.”