Wat hebben aflaten, kathedralen en kruistochten met elkaar te maken?

De leer van de reformatie kan worden samengevat in 5 sola’s. Één daarvan is de ‘Sola Gratia’: Alleen  de ‘gratia’ van Jezus, die zichzelf aan het kruis liet nagelen, kan de zonden van de mens vergeven. Het kopen van aflaten zou volgens Luther niet werken, genade is immers niet te koop. Hij zag het als een manier voor de katholieke kerk om rijker te worden. Wanneer ontstond de aflaat eigenlijk en hoe werkte het precies?

Een aflaat was in de Oudheid en de vroege Middeleeuwen een manier om boete te doen voor je zonden. Dit deed men door extra te bidden, te vasten of aalmoezen te geven. De bekendste vorm was echter het afbetalen van de slechte daden, waarbij meestal gold: hoe slechter de daad, hoe hoger de prijs. Moord was een zonde die niet kon worden afgekocht.  Dankzij de aflaat hoefde een zondaar minder lang in het vagevuur te verkeren na de dood, maar de begane zonden werden niet volledig uitgewist.

Kruistochten wissen de zonden uit

Een latere vorm van de aflaat ontstond als een ’ beloning’ voor kruisvaarders, die vergiffenis voor hun zonden kregen terwijl zij in het Heilige Land vochten. Strijden tegen ketters en heidenen was immers een belangrijke taak van de christen in de Middeleeuwen. Paus Urbanus II gaf in 1095 als eerste toestemming voor het uitreiken van deze aflaten. Wie een geldbijdrage aan de kruistochten leverde kon ook een aflaat verdienen.

Toenemend gebruik aflaten

Gedurende de Middeleeuwen nam het aantal aflaten dat werd uitgereikt toe. Er ontstond kritiek op dit gebruik, omdat sommige priesters uiterste sommen gingen eisen. Om zoveel mogelijk geld van gelovigen af te troggelen, beloofden de mensen die de aflaten uitreikten dingen die nooit in een aflaat stonden, zoals redding van eeuwige verdoemenis in de hel. Dit was mogelijk omdat de meeste mensen niet konden lezen wat zij nu eigenlijk hadden gekocht.

Wat deed de kerk met de inkomsten?

Het geld dat de kerk verdiende met de aflaat kon worden gebruikt (bij toestemming van Rome) om kruistochten te financieren of om kathedralen te bouwen. Er ging zoveel geld om in de aflaathandel dat veel mensen namaak aflaten gingen maken. Tijdens het vierde Lateraanse concilie van 1215 in Rome werd het document gestandaardiseerd om deze nepaflaten te voorkomen. Ondanks de stappen die de katholieke kerk had ondernomen nam het misbruik van de aflaat alleen maar toe. Er kwamen aflaten die 1000 jaar goed zouden maken in het vagevuur, maar ook aflaten die een katholiek het recht gaf boter te eten gedurende de vastentijd, wat uiteraard verboden was.

Kritiek tijdens de reformatie

De kritiek op de aflaat kwam nu vanuit meerdere hoeken. Jan Hus suggereerde in 1490 bijvoorbeeld dat aflaten uitreiken iets van de duivel was (zie afbeelding). Maarten Luther was vooral verbolgen over het feit dat paus Leo X christenen een aflaat gaf in ruil voor een aalmoes. Deze aalmoezen had hij nodig om de Sint-Pieter te herbouwen. Bovendien had Frederik de Wijze in Wittenberg, waar Luther zijn 95 stelling opstelde, een collectie relieken die ook de tijd in het vagevuur konden verminderen. Alleen al het aanschouwen (na een betaling) van deze relieken zou het gewenste effect hebben.

Aflaat van Halle

Dit is een vertaling in het Engels van een aflaat die in de Duitse stad Halle circuleerde. De aflaat werd uitgereikt door kardinaal Albrecht van Brandenburg, die tussen 1513 en 1541 in Halle woonde. Hij had hiervoor toestemming gekregen van paus Leo X. In het document is te lezen dat de inkomsten van de aflaat de reparatie van de Basilica van de Sint-Pieter moesten bekostigen.  Hoeveel men voor dit document betaalde is niet bekend. Wel blijkt uit de tekst dat het aflaat gewild moet zijn geweest: het sprak iemand vrij van iedere zonde die ooit was begaan.