Wat is de geschiedenis van referenda in Zwitserland?

Referenda zijn een politiek instrument die ook in Nederland vaak tot discussies leiden. In Zwitserland hebben burgers echter al meer dan 150 jaar het recht om zelf invloed uit te oefenen op het wetgevingsproces. Ook hebben ze de mogelijkheid veranderingen door te voeren in de grondwet. Hoe is dit systeem in Zwitserland ontstaan en heeft het in het verleden goed gewerkt?

Over de term Directe democratie

Andreas Gross schreef in 1999 een artikel over directe democratie in Zwitserland. Dit artikel verscheen in de bundel Mehr direkte Demokratie wagen. Volksbegehren und Volksentscheid: Geschichte – Praxis – Vorsläge. In het artikel hanteerde Gross bewust de term Directe democratie (met een hoofdletter), omdat hij hiermee een onderscheid kon maken tussen de vorm van democratie uit Athene (volksvergadering) en die van de vroegmoderne tijd. Hiernaast stond de term op deze manier symbool voor alle democratische handelingen waar het volk bij betrokken was. Zo vielen volksinitiatieven en bindende referenda ook onder de term. Het stuk werd vertaald door Ronald de Vries.

Ontstaan Directe democratie

De Directe democratie is voor een groot deel niet in Zwitserland bedacht. Het concept, waarbij wetgevende macht bij de bevolking werd gelegd, is gebaseerd op drie elementen, waarvan slechts één uit Zwitserland zelf afkomstig is. Het referendum over de grondwet ontstond in Amerika, in de noordoostelijke staten. De eerste moderne grondwet die direct door het volk werd bekrachtigd was die van Connecticut (Fundamental Orders of Connecticut) in 1639. De Orders worden door sommige historici ook wel gezien als de eerste geschreven grondwet. Het document voldoet volgens hen aan alle eisen. Het document is kort, maar creëert mogelijkheden voor de mannelijke bevolking om hun vertegenwoordigers te kiezen. De directe democratie, zoals we dit in Athene zagen, was niet meer: een combinatie van een gekozen volksvertegenwoordiging met een controlerend electoraat kwam in haar plaats. De bijnaam van Connecticut, The Constitution State, is met dit alles goed te verklaren.

Idealen uit de Franse revolutie

Aan het eind van de 18de eeuw ontstond in het revolutionaire Frankrijk het raadgevend referendum of plebisciet. In de grondwet van 1793, die nooit in werking zou treden, werd het volk voor het eerst in het raadgevend referendum voorzien. Pas in 1795 werd een conservatieve versie van deze grondwet officieel van kracht. Maar hoe zat het dan in Zwitserland? Op Zwitsers grondgebied ontstond in 1798 de Helvetische Republiek, toen Franse troepen het gebied binnenvielen. Men stichtte daar een nieuwe unitaire republiek, gebaseerd op de idealen uit de Franse revolutie. De grondwet (zoals hierboven gezien) stond hierbij hoog in het vaandel. De bevolking was tegen deze Franse idealen en wilde geen nieuwe grondwet. Het land kreeg deze echter toch in 1802, na een nationaal referendum. Het eerste referendum over een nationale grondwet was geboren. Omdat men de 167.172 niet-stemmers bij de 72.453 ja-stemmers optelde werd de grondwet aangenomen (er waren 92.423 nee-stemmers).

De Directe democratie in Zwitserland

Tegenwoordig heeft men in Zwitserland 3 vormen van Directe democratie. Het is mogelijk om zelf een initiatief op te starten, te stemmen over wetsvoorstellen en om de grondwet te veranderen. Voordat deze middelen gebruikt kunnen worden moet aan bepaalde eisen worden voldaan, zoals een bepaald aantal handtekeningen. Verder is voor alle belangrijke beslissingen, nationaal en internationaal, een dubbele meerderheid vereist. De regering moet het plan accepteren, maar ook een meerderheid van de stemgerechtigden. Wanneer een nieuwe wet wordt geïntroduceerd hebben burgers 100 dagen de tijd om 50.000 handtekeningen te verzamelen. Wanneer dit lukt, stemt men of de nieuwe wet moet worden aangenomen. Ook voor de grondwet is deze gang van zaken gebruikelijk. Binnen 18 maanden moeten 100.000 handtekeningen worden verzameld om een wijzing door te voeren. In de regel komt de regering met een tegenvoorstel, waar ook over gestemd dient te worden.

Initiatieven uit de samenleving

Sinds de grondwet van 1848 is het voor inwoners van Zwitserland mogelijk om wetsvoorstellen in te dienen. Tussen 1848 en 2014 is dat 191 keer gedaan, waarvan 22 voorstellen succesvol waren. Het eerste voorstel dat werd aangenomen had te maken met het slachten van dieren zonder verdoving. Dit is in Zwitserland nog altijd niet toegestaan. Hiermee is het voor bepaalde geloven niet mogelijk hun eten op traditionele wijze te bereiden. Er zijn lange periodes geweest waarin geen enkel initiatief van de grond kwam. Tussen 1929 en 1982 waren slechts een tweetal voorstellen succesvol. De laatste 10 jaar ziet men echter een ommekeer. Sinds 2010 zijn meerdere succesvolle campagnes opgestart. Zo zijn de salarissen van belangrijke bestuurders hard aangepakt (2013) en heeft men op het gebied van immigratie belangrijke doelen bereikt (2014).

Meer geschiedenis nieuws lezen? Geschiedenis Magazine is hét tijdschrift voor geschiedenisliefhebbers. Laat je inspireren en profiteer van de speciale aanbieding: 1 jaar slechts € 37,50 (i.p.v. € 59,95) én 5 welkomstcadeaus!