Waar komt het referendum vandaan?

2016 was het jaar van de referenda. In een jaar tijd vonden grote referenda in Nederland, Groot-Brittannië, Zwitserland, Hongarije en Colombia hun weg naar de headlines van het nieuws. In Nederland gaan nu met de verkiezingen stemmen op om de invoering van een directe democratie: kiezers kunnen dan 4 maal per jaar hun mening geven over de politieke beslissingen uit Den Haag. Maar wat is nu de precieze oorsprong van referenda?

Referenda in Athene

Referenda worden vaak verbonden aan het ideaal van de directe democratie: het volk heeft het laatste woord. Zodra het woord democratie valt, denkt men vaak aan het Athene van de klassieke oudheid. Hier ligt immers de oorsprong van de hedendaagse democratie. Het Atheense politieke systeem van grofweg 500 tot 338 v. Chr. lijkt tot op zekere hoogte op de hedendaagse referenda. Hier werden met grote regelmaat bijeenkomsten gehouden waarbij de burgers konden beslissen over de aanstelling van hun leiders op militair en financieel gebied, maar ook over politieke zaken in het algemeen: bondgenootschappen, oorlog, voedselbevoorrading en godsdienstige zaken. De Atheense democratie lijkt op onze referenda in de zin dat de burgers zich uit konden spreken over de te varen koers van de stadstaat. Sprekers traden tijdens de bijeenkomsten op om hun ideeën te verdedigen, waarna de burgers hun stem uitbrachten en zo de uiteindelijke beslissing maakten. De nadruk moet hier wel gelegd worden op het woord burgers: Dit waren veelal de rijkeren (zij die hun eigen wapenuitrusting konden veroorloven en grond bezaten) in de samenleving. Het kwam hier neer op een aantal tussen de 30.000 – 50.000 burgers op een totale bevolking van 250.000 – 300.000. De Atheense democratie komt hierom niet overeen met ons huidige begrip van de term ‘directe democratie’.

Referenda in Zwitserland

Om de oorsprong te vinden van hedendaagse referenda, moet gekeken worden naar Zwitserland. Zwitserland is hét land waar referenda de ruggengraat van het politieke systeem vormen. Dit is aan te tonen door de hoeveelheid volksraadplegingen in Zwitserland: Tussen 1995 en 2005 was dit 31 keer in Zwitserland om in totaal 103 vragen te beantwoorden. In Frankrijk in diezelfde periode werd het volk tweemaal geraadpleegd. Ook in Nederland komt het maar zelden voor, de laatste keren zijn in 2005 (het eerste referendum sinds 200 jaar in Nederland) en in 2016. In 1294 vond de eerste gedocumenteerde Landsgemeinde plaats, een bijeenkomst van stemgerechtigde burgers uit een aantal Zwitserse kantons. Hier beslisten zij over de wetten van hun kantons. Dit systeem was uitzonderlijk in het Europa van de 13e eeuw, waar feodale systemen en absolutisme de norm waren. Bij deze zogenaamde Landsgemeinde stemde men, net zoals in het oude Athene, door het opsteken van de hand. 

Het eerste referendum in Zwitserland

Het eerste daadwerkelijke referendum over een nationale grondwet vond plaats rond de tijd van de Franse Revolutie. Frankrijk viel Zwitserland binnen en stichtte de Helvetische Republiek in 1798. Deze Republiek was gebaseerd op de idealen van de Franse Revolutie en de grondwet had hierbinnen een prominente plaats. Hoewel de bevolking in meerderheid tégen de grondwet stemde, werden de niet-stemmers opgeteld bij de ja stemmers: zo werd de grondwet met overweldigende meerderheid aangenomen. Of dit een geldige uitslag was valt te betwisten, het eerste nationale referendum was hiermee in ieder geval wel een feit.