Het getijdenboek: een van de populairste boeken in de late middeleeuwen
Religie was misschien wel het belangrijkste aspect van het leven in de middeleeuwen. Voor iedereen liep het geloof als een rode draad door het leven, waarbij het normaal was om meerdere keren per dag te bidden. Maar vaak lastige en uitgebreide gebeden konden vaak moeilijk onthouden worden. Het getijdenboek maakte dit makkelijker.
Acht keer per dag bidden
In de late middeleeuwen was het normaal om acht keer per dag kort te bidden. Die acht momenten van gebed werden ook wel getijden genoemd. Van oudsher baden alleen monniken en kloosterlingen acht keer per dag, maar leken begonnen dit in de late middeleeuwen over te nemen. Onder ‘leken’ werden alle gelovigen die niet gewijd waren in een religieuze functie verstaan. In theorie omvatte dat dus alle kerkgangers die geen priester of monnik waren en een totaal andere positie in de maatschappij hadden. Het leven van een leek was totaal anders dan van een geestelijke, maar in de late veertiende eeuw ontstond er onder de leken een beweging waarin mensen hun leven gingen inrichten op een manier die meer op die van kloosterlingen leek. Meerdere keren per dag bidden, hoorde daarbij. Hoewel deze mensen vaak wel een beetje zelf konden lezen, waren het dus geen mensen van wie het hele leven in het thema van religie stond.
Er zijn meerdere verklaringen voor de opkomst van deze zogeheten Moderne Devotie onder leken in de late middeleeuwen. De belangrijkste is dat veel mensen op zoek waren naar een betere invulling van het geloofsleven, om zo dichter bij God te komen. Doordat er meer aandacht kwam voor de eigen rol binnen religie, raakten meer mensen overtuigd van de noodzaak om zelf het ritme van de acht gebeden te volgen. Tot slot gaven de acht gebeden op de dag structuur in de hectiek van het dagelijkse leven. Deze zogenoemde getijden werden op verschillende tijden uitgevoerd die allemaal hun eigen naam hadden:
- Metten om drie of vier uur ’s nachts, of bij het opstaan
- Lauden bij zonsopgang, soms tegelijk met de metten
- Priem om zes uur in de ochtend
- Terts om negen uur in de ochtend
- Sext om twaalf uur in de middag
- None om drie uur ’s middags
- Vespers aan het eind van de middag of begin van de avond
- Completen voor het slapen gaan
Ontstaan van het brevier
Voor priesters, monniken en andere kloosterlingen stond het hele leven in dienst van God. Zij hadden uitgebreide gebeden en dialogen voor hun devotie voor de Heer. Deze gebeden werden verzameld in grote, zware boeken: gebedenboeken. Doordat deze boeken zo groot en zwaar waren, waren het lastige boeken om mee te nemen, zowel binnen bijvoorbeeld een klooster als op reis. Om gebeden makkelijker te kunnen verplaatsen kwam er behoefde aan een compacter boek. Dit kleinere en makkelijker mee te nemen boek ontstond in het jaar 100 met het brevier.
Het brevier was een compacter boek met alle gebeden voor de verschillende getijden en met gebeden voor alle heilige feestdagen, zoals het kerstfeest. Hoewel het brevier al een stuk kleiner was, had het boek alsnog flinke afmetingen. Dit kwam voornamelijk doordat er op de middeleeuwse kalender veel heiligen- en feestdagen stonden, en al die dagen hadden meerdere extra gebeden. Hierdoor werd het brevier alsnog een flink dikker naslagwerk dan oorspronkelijk de bedoeling was. Voor monniken, priesters en andere mensen waarvan het hele leven in thema van God stond, was zo’n dik boek geen probleem. Zij hadden immers meer dan genoeg tijd om uren op een dag te bidden. Maar leken hadden deze tijd niet. Behalve op zon- en feestdagen moesten zij het doen met een snel gebed tussen het werk door. Er moest dus, opnieuw, een verkorte variant worden ontwikkeld.
Getijdenboek is wel degelijk korter
Hier kwam het getijdenboek uit voort. Dit in de elfde eeuw ontwikkelde boek bevatte de acht dagelijkse gebeden, evenals gebeden voor de belangrijke feestdagen. Tot slot stonden er gebeden in voor belangrijke gebeurtenissen, zoals voor overlijdensgevallen, geboortes en verjaardagen. Toch verschilde dit boek erg van het brevier. Zo bevatte het brevier werkelijk alle gebeden die gelinkt waren aan het kerkelijke jaar, wat een groot aantal was, terwijl het getijdenboek deze sectie volledig oversloeg. Verder stonden er in het getijdenboek alleen de standaardversies van gebeden op feestdagen, zonder alle overige en persoonlijke versies te noemen, wat bij het brevier wel het geval was. Tot slot bevatte het brevier meer afwisseling in thema en meer afbeeldingen dan het getijdenboek. Door al deze zaken flink in te korten of te schrappen, werd een dunner en daardoor makkelijker boek gemaakt voor leken, het getijdenboek.
Getijdenboek pas later populair
Toch sloeg het getijdenboek niet direct aan bij de bevolking. Het eerste bekende getijdenboek komt uit de elfde eeuw, maar pas in de vijftiende eeuw werd het boek écht populair. Toen wilden leken zich meer zelf gaan bezighouden met religie. Toen de populariteit groeide, kwamen er ook meer edities in de volkstaal, wat de normale bevolking beter kon volgen dan het oude Latijn waar de boeken oorspronkelijk in waren geschreven.
Hoewel sommige boeken waren versierd – ‘verlucht’ in jargon – met mooie afbeeldingen en uitgebreide kaligrafie, waren de meeste gebedenboeken simpel van aard. Bij hoge adel en rijke burgers was er meer aandacht voor versieringen, maar voor leken moest het vooral een praktisch doel hebben, was zo de gedachtegang. Door de gebeden simpelweg op te noemen kon men al dichter bij God komen. Afbeeldingen en uitbundigheden maakten de boeken alleen maar onnodig dik en zwaar, en daarmee onhandig. Door de opkomst van de boekdrukkunst in de vijftiende eeuw konden de boeken sneller en goedkoper geproduceerd worden, waardoor de toegankelijkheid toenam. Snel ging het rond als een lopend vuurtje. Iedereen wilde zo’n boek hebben waarmee je op een relatief makkelijke manier in contact te komen staan met God. Hierdoor werd het getijdenboek een van de meest populaire werken van de late middeleeuwen.
