21 februari jarig: Eise Eisinga

Halverwege de 18e eeuw bouwt de hoogbegaafde Eise Eisinga eigenhandig een planetarium in zijn eigen huis in Franeker. De ijverige amateurastronoom is een kind van de Verlichting en profileert zich rond 1787 bovendien als een fanatiek patriot. Eise Eisinga werd geboren op 21 februari 1744.

Eise Eisinga groeide op in zijn geboorteplaats, het Friese dorpje Dronrijp. Hij doorliep moeiteloos de lagere school, bleek hoogbegaafd te zijn en wilde vervolgens zelf niets liever dan verder studeren aan het gymnasium. Eisinga’s vader stak hier echter een stokje voor en leidde zijn zoon op tot een volwaardig wolkammer.

Wiskundeboek

De leergierige Eise Eisinga richtte zich in zijn tienerjaren op intensieve zelfstudie. Mede dankzij regelmatige uitstapjes naar de Franeker Academie vergaarde hij veel kennis over wiskunde en astronomie. Op 15-jarige leeftijd schreef Eisinga een wiskundeboek van maar liefst 650 pagina’s en twee jaar later voltooide hij een boekje over de grondslagen van de astronomie. In 1768 begon Eisinga een wolkammerij in Franeker. Datzelfde jaar trouwde hij met Pietje Jacobs, met wie hij drie kinderen kreeg.

Bouw van het planetarium in Franeker

In 1774 voorspelde de Friese predikant Eelco Alta dat de maan in botsing zou komen met een aantal planeten, waarna de aarde uit zijn baan zou raken en de wereld zou vergaan. De voorspelling veroorzaakte volgens Eisinga veel onnodige paniek, want zijn eigen bevindingen wezen uit dat er niets aan de hand was. Hij besloot het ongelijk van Alta aan te tonen door een waarheidsgetrouw en bewegend schaalmodel van het zonnestelsel te maken. In 1781 legde hij de laatste hand aan zijn indrukwekkend nauwkeurige planetarium, dat hij aan het plafond van een kamer in zijn grachtenpand bevestigde.

Steun van de Staten van Friesland

Eisinga kreeg een beloning voor zijn prestatie van de Staten van Friesland. In 1787 kwam zijn planetarium in gevaar, toen Eisinga, die in die jaren actief lid was van het Patriotgezinde vroedschap van Franeker, moest vluchten naar Duitsland. Na zijn terugkeer in Franeker in 1796, waar hij zijn planetarium verwaarloosd maar intact aantrof, vergaarde zijn miniatuurzonnestelsel langzaam maar zeker meer bekendheid onder een breder publiek. In 1825 kocht koning Willem I Eisinga’s planetarium op als staatsbezit.

Eise Eisinga overleed in 1828 op 84-jarige leeftijd. Zijn creatie, die geldt als het oudste werkende planetarium ter wereld, toont tot op de dag van vandaag de actuele stand en bewegingsomloop van alle planeten in het zonnestelsel.