Hugo Chávez: van soldaat tot volksleider

“De duivel was hier gisteren, het ruikt hier nog steeds naar zwavel”, verkondigde Hugo Chávez in 2006 tegenover de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties over George W. Bush. Het is één van de opmerkelijkste uitspraken van de Venezolaanse president tijdens zijn veertienjarige bewind. Op dinsdag 5 maart 2013 overleed Hugo Chávez aan de gevolgen van kanker. Wie ging er schuil achter deze flamboyante en omstreden president?

Hugo Rafael Chávez Frias werd geboren op 28 juli 1954, in de Venezolaanse stad Sabaneta. Hij groeide op in een arm arbeidersgezin, als tweede van zes kinderen. Zijn ouders, allebei onderwijzers, hadden het niet erg ruim en kregen met veel moeite genoeg eten op de plank. Zoals veel leeftijdsgenoten werd Hugo Chávez misdienaar, een hulpje van de priester.

School- en studententijd Chávez

De jonge Chávez had twee grote passies. Al op zijn basisschool, de Julián Pino Elementary School, blonk hij uit in geschiedenis. Daarnaast besteedde hij zijn vrije tijd het liefst aan honkbal. Na de middelbare school studeerde Chávez vanaf 1971 ruim vier jaar aan de Venezolaanse Academie voor Militaire Wetenschappen in Caracas. Terwijl hij in het leger als tengere soldaat wist op te klimmen tot luitenant-generaal, onderscheidde Chávez zich ook als student op positieve wijze. Hij las in deze periode werken van Marx en Lenin, maar ook van de revolutionaire vrijheidsstrijders Che Guevara en Simón Bolívar. In combinatie met het beeld van de erbarmelijke levensomstandigheden van de arme Venezolaanse bevolking, vormde dit een voedingsbodem voor zijn sociale betrokkenheid en linkse gedachtegoed. In 1975 studeerde Chávez af als één van de beste studenten van zijn jaar.

Militaire loopbaan Chávez

Na zijn afstuderen verkoos Chávez een militaire loopbaan. Verder honkbalde hij veel, schreef hij columns voor dagbladen en organiseerde hij bingo-activiteiten. Hij raakte meer en meer politiek betrokken. Geïnspireerd door Bolívar was Chávez vastberaden alles in het werk te stellen om iets te veranderen aan de onrechtvaardige Venezolaanse maatschappij. In 1977 richtte Chávez samen met een aantal gelijkgestemde soldaten het Venezolaans Volksbevrijdingsleger (ELPV) op, vijf jaar later gevolgd door de Bolivariaanse Revolutionaire Beweging 200 (MBR200). Lange tijd kon hij hiermee echter geen vuist maken.

Staatsgreep 1992

In de jaren ’80 verkeerde Venezuela in een schuldencrisis. Maatschappelijke ontevredenheid leidde in 1989 tot gewelddadige protesten. Deze mondden op 27 februari van dat jaar uit in de Carazzo: het bloedige neerslaan van een massale protestgolf in Caracas en omgeving, waarbij 3000 doden vielen. Voor Chavéz maakte dit bloedbad duidelijk dat het tijd was voor een definitieve linkse omvorming van de republiek. Uiteindelijk pleegde hij op 4 februari 1992 samen met andere officieren en militairen een staatsgreep. De coup mislukte en Chávez werd gevangengezet. Hij mocht zich in een korte televisietoespraak tot de andere opstandelingen richten. Chávez erkende het (voorlopige) verlies en sprak onder andere de volgende woorden uit:

"Kameraden, helaas hebben wij op dit moment onze doelstellingen niet bereikt in de hoofdstad. De tijd is gekomen om verder bloedvergieten te vermijden. Er zullen zich nieuwe mogelijkheden voordoen en het land moet zich definitief richten op een betere toekomst. […] Leg jullie wapens neer."

Weg naar het presidentschap

Dankzij zijn mislukte staatsgreep en de daaropvolgende televisieboodschap oogstte Chávez veel sympathie onder de armere Venezolaanse bevolking, die het corrupte regime ook meer dan beu was. Na zijn vrijlating in 1994 kwam Chávez’ politieke carrière in een stroomversnelling terecht. Eerst maakte hij nog een rondreis door Latijns-Amerika. Zijn ontmoeting met Fidel Castro in Cuba tijdens die reis vormde het begin van een lange vriendschap. In 1997 richtte Chávez zijn eigen politieke partij op: de Beweging van de Vijfde Republiek (MVR). Chávez’ actieve strijd voor economische en sociale hervormingen wierp in 1998 vruchten af, toen de charismatische partijleider de presidentsverkiezingen won.

Eerste presidentiële jaren

Chávez profileerde zichzelf al snel als de sympathieke, ‘familiaire’ leider van en voor het Venezolaanse volk, onder andere door afstand te doen van de presidentiële limousine. Hij voerde onderwijshervormingen door, lanceerde alfabetiseringscampagnes en stelde een keten van ‘volkswinkels’ in. Opbrengsten uit de olie-industrie zette hij in voor armoedebestrijding. Hij joeg de Venezolaanse elite tegen zich in het harnas door ze veel privileges te ontnemen. Ook zag hij de relatie met de Verenigde Staten verslechteren, vooral vanwege de nationalisatie van de olie-industrie en zijn hardvochtige opstelling tegenover het buitenland. In april 2002 organiseerde de Venezolaanse oligarchie met steun van een deel van het leger en de VS een staatsgreep, die echter met hulp van Fidel Castro kon worden voorkomen.

Laatste termijnen als president

In 2006 won Chavéz de nieuwe verkiezingen overtuigend. Vanaf dat moment streefde hij voornamelijk naar de eenwording van het Latijns-Amerikaanse continent, zoals Simón Bolívar dat ook had gedaan. Chávez’ laatste bewindsjaren stonden in het teken van nationalisaties en het willen opbouwen van een socialistische Venezolaanse samenleving door middel van een zogenaamde ‘Bolivariaanse revolutie’. Ondanks zijn populariteit onder de arme bevolkingslagen, die hij met zijn revolutionaire retoriek wist te overtuigen, nam de kritiek op Chávez toe. Hij werd door zijn tegenstanders beschouwd als een socialistische en zelfzuchtige dictator, wiens maatregelen slechts de democratische vrijheden van het Venezolaanse volk inperkte.

Ziekbed Chávez

De energiecrisis van 2009 en 2010 gooide roet in het eten van zijn grootse plannen, gevolgd door een plotselinge verslechtering van Chávez’ gezondheid. Op 30 juli 2001 kondigde de president aan geopereerd te worden omdat hij aan kanker leed. Hoewel Chávez in 2012 volledig genezen leek en vervolgens opnieuw de presidentsverkiezingen won, bleek hij in december van dat jaar wederom ernstig ziek. Vicepresident en mogelijke opvolger Nicolas Maduro maakte in een televisietoespraak bekend dat de volksleider op 5 maart 2013 op 58-jarige leeftijd is overleden.