Hannah Arendt: Eichmann en de 'banaliteit van het kwaad'

Wie Eichmann ook was, Arendt heeft de wereld attent gemaakt op het bestaan van vele ‘Eichmann-achtigen'

Aldus Volkskrant-journalist Olaf Tempelman, naar aanleiding van de biografische film over de filosofe Hannah Arendt, die vanaf 2 mei 2013 in de Nederlandse bioscopen te zien zal zijn. Hannah Arendt  is voornamelijk bekend door haar controversiële filosofie over ‘de banaliteit van het kwaad’, waarin ze de oorlogsmisdadiger Adolf Eichmann van een gruwelijk monster degradeerde tot een onbetekenend individu.

Hannah Arendt (1906-1975) was een Joods-Duits-Amerikaanse politiek filosofe. Ze studeerde filosofie en theologie in Berlijn en ging vervolgens in de leer bij de invloedrijke denker Martin Heidegger, met wie ze een kortstondige affaire had. Omdat ze Joods was vluchtte een op dat moment ‘staatloze’ Arendt in 1933 noodgedwongen naar Parijs, waar ze zich actief inzette voor Joodse vluchtelingen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog verbleef ze in de Verenigde Staten, waar ze onder meer actief was als commissielid van de Organisatie voor Europese Joodse Culturele Wederopbouw. Na de oorlog vergaarde Arendt bekendheid met de publicatie van On the origins of totalitarianism (1951). In datzelfde jaar verkreeg ze het Amerikaanse staatsburgerschap.

Gedurende de jaren ’50 maakte Arendt een aantal studiereizen door Europa en in 1961 besloot ze het beruchte Eichmann-proces in Jeruzalem te bezoeken. De Duitse SS-functionaris Adolf Eichmann was tijdens de Tweede Wereldoorlog medeverantwoordelijk geweest voor de Joodse deportatie naar de concentratiekampen. Vanuit zijn bureaustoel had hij jarenlang met een simpele pennenstreek het lot van vele Joden bezegeld. Twee jaar nadat Eichmann hiervoor in Jeruzalem ter dood werd veroordeeld, schreef Hannah Arendt in Eichmann in Jerusalem (1963) over haar bevindingen tijdens het Eichmann-proces. Terwijl ze in Eichmann een meedogenloos ‘monster’ verwachtte aan te treffen, zag ze niets meer dan een onbeholpen, gebrild mannetje zonder ook maar enig charisma. Hannah Arendt vroeg zich af hoe zo’n 'onbetekenend individu' in staat kon zijn tot zulke gruweldaden en kwam tot de conclusie dat het ‘kwaad’ eigenlijk beangstigend gewoon was.

De Holocaust had volgens Arendt namelijk alleen plaats kunnen vinden vanwege een verregaande bureaucratisering door het naziregime, waarin ieder radertje slechts verantwoordelijk was voor ‘een deel van het geheel’. Allemaal ijverige ambtenaren die zelf het idee hadden dat hun beslissingen niet of nauwelijks gewicht in de schaal legden, vormden in werkelijkheid samen een nietsontziende moordmachine. Het ‘kwaad’ (de Holocaust, in dit geval) was kortom niet iets ‘radicaals’, maar iets ‘banaals’. Met haar zowel geroemde als hevig bekritiseerde ideeën over de ‘banaliteit van het kwaad’ wilde Arendt duidelijk maken op wat voor wijze goed georganiseerde (totalitaire) politieke systemen hun ‘onderdanen’ kunnen beroven van hun moraliteit – waardoor zelfs de meest nietszeggende figuren in staat zijn tot daden die indruisen tegen alle wetten van de ethiek.