Boven het maaiveld, 25 jaar archeologische vondsten

Wie droomt er niet van: archeoloog worden en spannende ontdekkingen doen? Het is natuurlijk het romantische beeld waarmee dit beroep is omgeven dat dit ideaal voedt: opgraven en vondsten doen die voor de eeuwigheid bewaard blijven, wie wil dat niet? Dat het soms ook hard werken is, in weer en wind, tot diep in de nacht, met je laarzen in de modder, is dan ook te verwaarlozen: het is een prachtig beroep. In Nederland en Caribisch Nederland zijn ca. 2000 personen die zich hier daadwerkelijk beroepsmatig mee bezighouden, en in aantal worden zij zeker overtroffen door alle vrijwilligers, amateurs en liefhebbers die zich ook met archeologie bezighouden en zijn verenigd in verenigingen zoals de Nederlandse Archeologievereniging (AWN) en de Nederlandse Vereniging voor Metaaldetectie (DDA).

Hoog tijd om de belangrijkste vondsten en ontdekkingen, die in de afgelopen 25 jaar in Nederland zijn gedaan, in het zonnetje te zetten, dacht men in het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden, waar de tentoonstelling ‘Boven het Maaiveld’ te zien is. 

Een makkelijke opgave om zo’n tentoonstelling te maken was het niet, want 25 jaar archeologie leverde maar liefst 70.000 grote en kleine onderzoeken op, waaronder 3000 opgravingen, én een veelvoud aan vondsten – letterlijk honderdduizenden. In overleg met de beroepsarcheologen, Portable Antiquities of the Netherlands (PAN) en de Caribische gemeenschap zijn uiteindelijk 500 zowel opvallende, onooglijke, bijzondere, vreemde, onzichtbare als spraakmakende vondsten én hun bijzondere verhalen, uitgekozen uit deze kwarteeuw archeologie. Samen vormen zij een eerbetoon aan dit mooie vakgebied.

Caleidoscoop

Een vuistbijl van de Neanderthalers, een scheepslantaarn uit het zeventiende-eeuwse Palmhoutwrak, een orkabot uit een kasteelgracht en een baseball uit de Tweede Wereldoorlog liggen gebroederlijk naast elkaar in de Leidse vitrines omdat de tentoonstelling een thematische indeling kent, en niet is ingedeeld op datering, herkomst of materiaal. Het geheel biedt een caleidoscoop dus aan bijzondere ontdekkingen, van prehistorie tot nieuwe tijd. Alle provincies van Nederland zijn vertegenwoordigd, evenals de ABCSSS-eilanden in het Caribisch gebied. Én alle opgravers, van overheid tot vrijwilliger, van archeologische bedrijven tot detectorzoekers komen aan bod. 

Nieuws- of mediawaarde

‘Belangrijke’ archeologische ontdekkingen komen vaak groots in het nieuws. Daarbij wordt met name gewezen op hoe uniek of oud iets is: het énige Romeinse aspergemesje in Nederland, de oudste sok in Europa, of de oudste telescoop van Nederland. Deze laatste is gevonden in de oude binnenstad van Delft. Bij de opgravingen trof men daar een onooglijk object aan, dat aanvankelijk voor een kogelhuls werd aangezien. Uiteindelijk bleek het een technologische hoogstandje met een vaste vergroting van ongeveer 5x: het is de oudste telescoop van Nederland, uit het begin van de 17de eeuw. 

Archeologie

De tentoonstelling laat grote opgravingsprojecten van de afgelopen 25 jaar zien met luchtfoto’s, dronebeelden, en voorbeelden van de vondsten die daar zijn gedaan, zoals de altaren van het Romeinse heiligdom van Herwen Hemeling. Gedetailleerde kaarten tonen hoe archeologen met moderne technieken opsporen welke verborgen werelden onder het maaiveld of onder de golven verscholen liggen. Zo zijn met hoogtemetingen in de tuinen van kasteel Arcen, de paden en kleine wallen van een doolhof uit de Renaissance ontdekt.

Laboratorium

In de afgelopen 25 jaar zijn de onderzoeksmogelijkheden voor de archeologie enorm uitgebreid, zelfs tot op het niveau van atomen. Archeologen kunnen nu daadwerkelijk in vondsten kijken. Bijvoorbeeld bij deze aardewerken beker uit Cuijk. Met een micro-CT-scanner is de beker bestraald van alle kanten. De uiteindelijke scan, een 3D-opname, toont de binnenkant van de beker en onthulde de objecten erin waarna ze voorzichtig konden worden opgediept en geconserveerd. Het gaat om 140 zilveren munten, verpakt in zes linnen zakjes. Daaronder lagen een zilveren lunula-hanger en twee houten bakjes. De grootste verrassing was een verzameling van 70 zwarte peperkorrels uit India. 

Bijzonder gevonden 

Van professionele opgravingen tot vondsten van metaaldetector-zoekers en toevalsvondsten, ze komen allemaal aan bod in de tentoonstelling. Een grappige toevalsvondst is de wervel van een orka, uit de slotgracht van Kasteel Brederode. De gedachte is dat die orka ergens tussen de 14de eeuw en 1573 is gestrand en door de heer van Brederode naar zijn kasteel is gebracht. Mogelijk is er zelfs van gegeten omdat het vlees in die tijd een delicatesse was. 

Een speciale plek is ingeruimd voor zeer bijzondere, unieke objecten. Het gaat hierbij om objecten die vrijwel ongeschonden uit de grond gekomen zijn, op een bijzondere manier gemaakt, of gewoon heel erg mooi zijn, zoals het ‘visje’ uit Saba, dat is gesneden uit Lemantijnbot en de schatvondst van Hoogwoud.

Persoonlijk

Niet alleen het vinden van eeuwenoude objecten roept een gevoel of sensatie op, sommige vondsten zijn uit zichzelf emotioneel geladen omdat ze bijvoorbeeld refereren aan pijnlijke geschiedenissen zoals slavernij en oorlog. Soms vertellen ze (persoonlijke) verhalen die bij het grote publiek onbekend zijn: wie wordt niet stil bij de aanblik van de persoonlijke bezittingen die zijn opgegraven in Kamp Westerbork? Daarnaast zijn er talrijke vondsten die de oorspronkelijke eigenaar houvast geboden hebben, zoals amuletten, pelgrimsinsignes en rituele offergaven.

Archeologie ‘zelf’

Hoe we onszelf zien, willen laten zien of over onszelf denken, maakt een groot deel uit van ons dagelijks bestaan. Onze kijk op het verleden is daarin medebepalend. We kunnen ons bijvoorbeeld sterk verwant voelen met personen, volken of culturen die vroeger op dezelfde plek leefden als wij. Mede daardoor struinen mensen stranden af, lopen ze verkleed als Viking of Romein rond, zijn ze verzot op oergranen of tooien ze zich met tattoos geïnspireerd op een ver verleden. 

Archeologie is inmiddels diep verankerd in onze maatschappij, ongeacht ons DNA of onze identiteit. Geen wonder dat zoveel mensen daar dagelijks mee bezig zijn.

‘Boven het maaiveld – 25 jaar archeologische vondsten’
Te zien t/m 7 september 2025
Rijksmuseum van Oudheden, Rapenburg 28, Leiden