Hoe de mens leerde over het broeikaseffect

Op 5 november 2019 gaf de regering van de Verenigde Staten het officiële startsein voor de procedure waarmee het land zich zal terugtrekken uit het Klimaatakkoord van Parijs. De grootste economie ter wereld trok daarmee de toezegging in zich in de toekomst te zullen inzetten voor de bestrijding van klimaatverandering. Alhoewel de opwarming van de aarde pas in het afgelopen decennium hoog op de politieke agenda kwam te staan, gaat de geschiedenis van de moderne klimaatwetenschap terug tot de negentiende eeuw. Hoe ziet de historie van deze tak van wetenschap eruit? En hoe zijn bevindingen van zijn wetenschappers doorgedrongen bij het brede publiek?

Al ruim voor de negentiende eeuw waren wetenschappers zich bewust van een veranderd klimaat. De oorsprong bleef echter lange tijd onbekend. Het onderzoek naar wat het klimaat van de aarde precies vormgeeft is relatief nieuw. De eerste ontdekking kwam uit 1824. In dat jaar introduceerde de Franse natuurkundige Joseph Fourier het broeikaseffect. Fourier verklaarde dat de zonnestralen niet de enige bron van warmte konden zijn. De Franse fysicus beweerde dat de aarde in staat was om warmte op te slaan, zodat een leefbare temperatuur op het aardoppervlak mogelijk werd. 

Het zou tot 1896 duren voordat het belang van koolstof bekend werd. In dat jaar verklaarde de Zweed Svante Arrhenius dat koolstof de oorzaak was van temperatuurstijgingen. Koolstof versterkte zodoende het broeikaseffect, zoals dit werd geïntroduceerd door Fourier. Arrhenius’ ontdekking legde de basis voor het debat dat tegenwoordig nog altijd gevoerd wordt. De kwalijke rol die koolstof kon spelen in de ontwikkeling van het mondiale klimaat, betrok immers de hele mensheid bij het debat.

De mens en haar industrie

Dankzij de Industriële Revolutie in  de negentiende eeuw, nam het gebruik van fossiele brandstoffen zeer snel toe. De verbranding van steenkool en aardolie bracht veel koolstof in de atmosfeer. Hoewel het vooralsnog onduidelijk bleef in welke mate de mens verantwoordelijk was voor klimaatverandering, bleek al snel dat de “kolendampen” die door fabrieken werden uitgestoten slecht waren voor de menselijke gezondheid. Zo protesteerden omwonenden in 1827 tegen de plaatsing van een stoomkorenmolen in Hasselt, uit angst voor de “dikke wolken der kolendamp, de slegte reuk, het geraas der machiene, zelfs 't vermenigvuldigen der ratten en andere ongedierten door het koren aangehaald”. Van een breed gedragen protestbeweging die in actie kwam voor de bescherming van het milieu, was echter nog geen sprake.

Weinig aandacht voor grote problemen

Het onderzoek naar klimaatverandering en de menselijke invloed op het broeikaseffect bleef lang gereserveerd voor een kleine groep wetenschappers. Daarbuiten wisten slechts weinigen van de problemen af. Verder bestond weinig besef van de gevolgen van klimaatverandering. Dit gold voor de overgrote meerderheid van de bevolking, inclusief politici. Er werd weliswaar enige milieuwetgeving ontwikkeld, maar deze bestond veelal uit lokale maatregelen, en diende veelal ter bestrijding van de meest specifieke en zichtbare voorbeelden van milieuvervuiling. Structurele klimaatverandering - die betrekking heeft op de hele wereld en waarvan de gevolgen op de lange termijn merkbaar zijn - bleef grotendeels buiten schot. 

Het beste van IsGeschiedenis in je inbox? Schrijf je in voor onze nieuwsbrief! Helemaal niks missen? Volg ons op Facebook!

Groeiend bewustzijn

Naarmate de invloed van klimaatverandering zichtbaarder werd, begon het algemeen besef te groeien. In 1968 werd het broeikaseffect verbonden aan smeltende poolkappen en een stijgende zeespiegel. De introductie van satellietfoto’s maakte dergelijke veranderingen zichtbaar voor een breed publiek. Gletsjers trokken zich terug en de jaarlijkse gemiddelde temperaturen bleven stijgen. Het leek alsof de opwarming van de aarde niet langer ontkend kon worden.

In de jaren ‘60 en ‘70 groeide de aandacht voor het klimaat dan ook explosief. Waar eerst enkel aandacht was voor concrete voorbeelden van vervuiling, ontstond mede door verschijnselen als zure regen de angst voor vervuiling op mondiale schaal. Grote milieuverenigingen - zoals Greenpeace en het Wereld Natuur Fonds - schoten als paddenstoelen uit de grond. Dit had resultaat: steeds meer overheden erkenden de ernst van het klimaatprobleem, en de eerste wereldwijde klimaatconferentie vond plaats in 1979.

Klimaatverandering in de mainstream

De opmars van de klimaatbeweging culmineerde in de ondertekening van het Kyotoprotocol in 1998. Ook in de eeuw die volgde was er volop aandacht voor de klimaatproblematiek. Zo lieten talloze media hun licht schijnen over de toenemende temperatuur van de aarde. Bekende voorbeelden zijn de documentaire An Inconvenient Truth - over het klimaatactivisme van de voormalige Amerikaanse vicepresident Al Gore - en de blockbusterfilm The Day After Tomorrow, die de rampzalige gevolgen van klimaatverandering in beeld bracht. Als gevolg werd het grote publiek zich steeds meer bewust van de nijpende problemen rondom de opwarming van “hun” planeet.

Dit groeiende bewustzijn onder politici en burgers leidde in 2016 tot de ondertekening van het monumentale Klimaatakkoord van Parijs. In dit verdrag stelden 196 landen zich ten doel de mondiale temperatuurstijging te beperken tot twee graden, in de hoop de kwalijke gevolgen van klimaatverandering te beteugelen. Het Akkoord van Parijs was een grote doorbraak, omdat mondiale grootvervuilers als India, China, de Europese Unie en de Verenigde Staten zich allen committeerden zich aan de strijd tegen de opwarming van de aarde. 

Het optimisme over “Parijs” was echter van korte duur. Snel na zijn aantreden als president van de Verenigde Staten, gaf Donald Trump in 2017 namelijk aan dat zijn land - dat beschikt over de grootste economie ter wereld - zich zou terugtrekken uit het verdrag. Op 5 november 2019 werd deze stap geformaliseerd, toen Washington de uittredingsprocedure formeel in gang zette. Het monumentale Akkoord van Parijs gaat daardoor een onzekere toekomst tegemoet. 

Bronnen:

• H.W. Lintsen (red.), Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel I. Techniek en modernisering. Landbouw en voeding. Walburg Pers, Zutphen 1992.
• NOS.nl: "VS zet vertrek uit klimaatverdrag Parijs in gang".
• Global Carbon Atlas: CO2 Emissions.

Afbeeldingen:

• Klimaatdemonstranten in Berlijn houden een ballon van de aarde omhoog. Bron -  Willem Thomson/Fossil Free Berlin [CC BY-SA 4.0] via Wikimedia.
• Demonstranten voerden in 2009 actie in Melbourne voor klimaatmaatregelen. Bron - Takver from Australia [CC BY-SA 2.0] via Wikimedia.