Bretton Woods: van chaos tot IMF en Wereldbank

Een hoofdpersoon die bijna aan uitputting bezwijkt, een onderhandelaar beschuldigd van spionage en een conferentie beheerst door chaos, overmatig drankgebruik en fel strijdende partijen. De oprichting van het IMF en de Wereldbank in het Amerikaanse Bretton Woods in 1944 verliep alles behalve soepel. Twee personen, de economen John Maynard Keynes en Harry Dexter White, speelden hierin de hoofdrol. Zij bepaalden voor decennia het internationale monetaire systeem in de wereld.

De manager van Hotel Mount Washington in Bretton bleek niet bestand tegen de stress in aanloop naar de conferentie in zijn hotel. Hij sloot zich vlak voor het begin op met een flinke hoeveelheid whisky. Meer dan 1000 delegatieleden, personeel en journalisten waren hem teveel. Zijn vervanger zette Duitse krijgsgevangen in om het hotel in orde te krijgen. Tevergeefs, zo bleek. Kranen braakten modderige vloeistof uit. Er was een gebrek aan stoelen en kamers. Onder deze chaotische omstandigheden gingen ruim veertig landen begin juli 1944 met elkaar in overleg om de spelregels te bepalen van een nieuw internationaal monetair systeem.

Vervanging van de gouden standaard

De gouden standaard, waarin geld een bepaald gewicht in goud vertegenwoordigde, had sinds het eind van de negentiende eeuw gezorgd voor stabiele wisselkoersen en overzichtelijke internationale economische verhoudingen. Het gaf regeringen echter ook weinig ruimte om -behalve dan door strikte bezuinigingen- economische problemen aan te pakken. Tijdens de economische crisis in de jaren dertig van de twintigste eeuw kwam er een einde aan dit systeem. Veel landen lieten de gouden standaard los. Daardoor konden ze hun munt in waarde laten dalen (devalueren) waardoor producten goedkoper werden. Dat ging samen met hogere importtarieven en andere handelsbelemmeringen, maar ook werkloosheid en armoede. Dat inspireerde twee invloedrijke economen tot het bedenken van alternatieven.

Afwijkende economische visies

De Brit John Maynard Keynes beleefde zijn internationale doorbraak met felle kritiek op het Verdrag van Versailles dat na de Eerste Wereldoorlog werd getekend. Hij waarschuwde in 1919 in zijn boek The Economic Consequences of The Peace voor de desastreuze economische gevolgen van het vredesverdrag. In de jaren erna groeide zijn invloed en faam door theorieën over de aanpak van economische crises en de rol van de overheid. Harry Dexter White was ondertussen opgeklommen naar een hoge positie in het Amerikaanse ministerie van Financiën. Hij was geïnteresseerd in alternatieve economische systemen, zoals het systeem van de Sovjet-Unie. Hij zag mogelijkheden om depressies te bestrijden door meer overheidsingrijpen en -controle.

Twee economen, twee plannen

Onafhankelijk van elkaar ontwierpen Keynes en White plannen voor een nieuw systeem dat een herhaling van de crisis en de ellende van de jaren dertig moest voorkomen. Keynes wilde een internationale centrale bank die handelsoverschotten en -tekorten verrekende. Deze zou landen kunnen dwingen om import en export met elkaar in balans te brengen. White wilde vooral een nieuwe devaluatieoorlog voorkomen en richtte zich op de wederopbouw. Daarvoor ontwierp hij een stabilisatiefonds en een bank die zich richtte op investeringen in de wederopbouw van Europa.

Keynes delft het onderspit

Vanaf de zomer van 1942 ontstond een felle strijd tussen de Verenigde Staten en Groot-Brittannië over beide plannen. Daarbij was de relatie tussen beide economen verre van vriendelijk. White toonde zich autoritair en sarcastisch, terwijl Keynes niet naliet zijn gesprekspartner te beledigen. Tijdens de oorlog bleek de leidende economische rol van de Britten verleden tijd. Deze was overgenomen door de VS. Dat bleek uit de lening die de Britten moesten afsluiten bij de Amerikanen om de oorlog überhaupt te kunnen voeren. Daardoor slaagden de VS erin hun plan door te zetten. Beide landen kwamen tot een gezamenlijk plan gebaseerd op de ideeën van White.

Strijd op vele fronten: achterkamertjes zijn beslissend

In Bretton Woods streden ruim veertig deelnemers aan de conferentie over een reeks agendapunten. Onder meer over de grootte van het stabilisatiefonds, de waarde van valuta en de vrijheid die landen kregen om daar zelf over te beslissen. De belangrijkste kwesties waren echter de quota, de bedragen die landen moesten betalen voor hun lidmaatschap van het IMF. De omvang daarvan bepaalde het stemrecht, de positie in het bestuur en het bedrag dat landen bij het fonds konden lenen. De grootte van een economie was hier bepalend. Helaas waren er toen nog geen betrouwbare economische gegevens beschikbaar. Op basis van een geheime Amerikaanse formule werd de omvang van de economieën vastgesteld. De VS schuwden de politieke sturing niet. Zij wilden vooraf het resultaat bepalen: de VS, Groot-Brittannië, China en Rusland moesten in deze volgorde van grootte tevoorschijn komen. Daardoor werd in achterkamertjes het leiderschap van het belangrijkste internationale financiële instituut ter wereld bepaald. En daarmee ook de financiering van de Verenigde Naties, want een aangepaste versie van de formule werd gebruikt voor de berekening van de bijdrage aan de VN.

Bretton Woods: een uitputtingsslag

De chaos regeerde in Bretton Woods. Veel deelnemers misten het overzicht, niet iedereen beheerste het Engels en het gebrek aan ruimte zorgde dat er werd onderhandeld in gangen, privésessies en de aan de bar. Daar en op recepties was het alcoholgebruik gigantisch. Het was voor veel deelnemers de enige manier om zich te weren tegen de chaos en de druk. Bretton Woods was een uitputtingsslag. De conferentie bleek een aanslag op het toch al zwakke hart van Keynes. Hij werd aan het eind getroffen door een beroerte. Geruchten deden de ronde dat hij het niet zou overleven. Dat bleek niet waar, maar hij verscheen pas weer bij de ondertekening.

Uiteindelijk resultaat van de onderhandelingen in Bretton Woods

De onderhandelingen in Bretton Woods leidden uiteindelijk tot de oprichting van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Internationale Bank voor Herstel en Ontwikkeling (later de Wereldbank). Landen met betalingsproblemen konden terecht bij het IMF voor kredieten en buitenlandse valuta. De bank richtte zich op de wederopbouw. Daarnaast kwam er een systeem van vaste wisselkoersen. De Amerikaanse dollar kreeg een vaste waarde in goud. Voor andere valuta werd een wisselkoers ten opzichte van de dollar bepaald. Landen konden alleen onder voorwaarden hun munt beperkt devalueren. Met deze afspraken over een nieuw monetair systeem en de oprichting van het IMF en de latere Wereldbank was Bretton Woods een succes. De twee hoofdrolspelers konden daar niet lang van genieten.

White en Keynes verdwijnen van het toneel

Kort na de officiële start van het IMF overleed Keynes in 1946 aan een hartaanval. Zijn mede-hoofdrolspeler White bleek al enige tijd onder verdenking te staan van de FBI omdat hij tijdens de conferentie belangrijke informatie met de Sovjet-Unie zou hebben gedeeld. Tijdens Bretton Woods was de Koude Oorlog weliswaar nog niet begonnen, maar de spanningen namen toe en de verdenkingen waren serieus genoeg dat hij in 1948 voor een onderzoekscommissie van het Congres moest verschijnen. Drie dagen later overleed hij aan een hartaanval.

De VS is de nieuwe economische grootmacht

Het resultaat van Bretton Woods markeerde de nieuwe status van de Verenigde Staten als economische grootmacht. Alle andere landen hadden nu de waarde van hun munt gekoppeld aan de dollar die als enige munt gekoppeld was aan goud. Dit betekende dat elke dollar kon worden ingewisseld tegen een bepaalde hoeveelheid goud. Hoe meer dollars er echter in omloop kwamen, hoe slechter de VS aan deze verplichting kon voldoen. Het zou de goudreserves uitputten. Dit scenario werd in de jaren zestig werkelijkheid.

Nixon maakt een einde aan Bretton Woods

De VS zagen hun aandeel in de wereldeconomie krimpen door de opkomst van onder andere Duitsland en Japan. Het land drukte dollars bij om de kosten van de Vietnamoorlog te kunnen financieren. De VS had ook last van een stevige inflatie. Het vertrouwen in de dollar nam af. Steeds meer landen ruilden hun dollars in voor goud en lieten de koppeling met de Amerikaanse munt los. Om deze crisis het hoofd te bieden nam president Nixon in 1971 een aantal belangrijke economische besluiten, waaronder de beëindiging van de koppeling van de dollar aan goud. Daarmee kwam er een einde aan het systeem van Bretton Woods. Het IMF en de Wereldbank bleven over en groeiden verder uit tot belangrijke economische instituten.