Radio Télévision Libre des Mille Collines (RTLM) en haar invloed op de Rwandese genocide van 1994

Gebaseerd op ‘Hate Radio’, een film door Milo Rau.

Het is de nacht van 6 april 1994. In de buurt van Kigali, Rwanda, wordt een vliegtuig uit de lucht geschoten. Aan boord bevinden zich president Juvenal Habyarimana van Rwanda en zijn collega uit Burundi, Cyprien Ntaryamira. Het is het begin van een van de meest recente massamoorden uit de geschiedenis: de Rwandese genocide. Radio Télévision Libre des Mille Collines, afgekort RTLM, speelt hierin een beslissende rol. Hoe droeg RTLM bij aan de Rwandese genocide van 1994?

Een korte voorgeschiedenis: Hutu’s en Tutsi’s

Hoewel de Rwandese genocide vermoedelijk een luguber belletje doet rinkelen, is het belangrijk haar voorgeschiedenis duidelijk te beschrijven. In Rwanda woonden van oorsprong drie volkeren, waarvan twee belangrijk zijn bij het analyseren van de Rwandese genocide. Deze twee volkeren zijn de Hutu’s en de Tutsi’s. De Hutu’s waren van oorsprong akkerbouwers, terwijl de Tutsi’s zich met name bezighielden met de veeteelt. Beide groepen leefden in clans, met hun eigen leiders. De clans waren strikt hiërarchisch ingericht en men gehoorzaamde het stamhoofd. Deze verdeeldheid zou jaren voortduren. Tot ver in de 19de eeuw behielden de stammen een belangrijke mate van autonomie, weliswaar onder een koning, de mwami. Rond het begin van de 20ste eeuw vervaagden de scheidslijnen tussen beide groepen. Het verschil tussen beide groepen kwam minder te liggen op afkomst, maar op bezit.Wanneer je bezit had (met name vee) dan behoorde je tot de Tutsi’s. Had je geen eigen bezit of was je arm, dan was je een Hutu.

Koloniale bezetting

Vanaf het eind van de 19de eeuw was Rwanda een Duitse kolonie. Toen de Duitsers tijdens de Koloniale Conferentie van 1884/1885 het gebied kregen toegewezen, konden zij het land vrij eenvoudig koloniseren: de Rwandese bevolking bood weinig weerstand. De Duitsers maakten in hun bewind, dat vanaf het begin van de 20ste eeuw steeds strikter werd, onderscheid tussen de verschillende groeperingen. De Tutsi minderheid kreeg de voorkeur van de Duitsers. Ze geloofden dat de hamieten (een aan de blanken verwante groep volkeren) de beschaving naar Afrika hadden gebracht. De Tutsi’s werden gezien als afstammelingen van deze hamieten en werden daarom boven de Hutu’s gesteld. De Tutsi’s kregen daarom belangrijke bestuursfuncties in handen. De Belgen - vanaf 1919 de heersers van Rwanda - deden het niet veel beter. Het landsbestuur kwam onder hun bewind grotendeels in handen van de Tutsi’s. Dit leiderschap van de Tutsi’s strookte niet met de verhoudingen binnen het land. Circa 84% van de Rwandese bevolking behoorde tot de Hutu-gemeenschap en kon het bewind van een etnische meerderheid maar moeilijk verkroppen.

Directe aanleiding van de genocide

Aan het einde van de jaren ’50 leidde die spanning tot een rebellie. Toen in 1959 de mwami stierf, kwamen de Hutu’s in opstand. Deze opstand staat bekend als de Hutu-revolutie. Vele duizenden Tutsi’s kwamen om het leven en België gaf haar mandaat terug aan de Verenigde Naties. In 1962 werd Rwanda onafhankelijk, maar de revolutie werd nooit vergeten. Zo komen we bij de nacht van 6 april 1994. Het vliegtuig van Hutu president Juvenal Habyarimana werd neergehaald toen het probeerde te landen op Kigali. De president overleefde dit ongeluk niet. Het is tot op de dag van vandaag onduidelijk wie het vliegtuig destijds heeft neergehaald, maar de Hutu-bevolking legde de schuld direct bij de Tutsi minderheid. De Hutu’s waren bang dat de Tutsi’s opnieuw de macht wilden grijpen en besloten daarom hard toe te slaan.

Regering en militie werken samen

De regering van Rwanda leidde vervolgens de aanval tegen de ‘Tutsi-rebellen’. Er werd een nieuwe militie in het leven geroepen, de Interahamwe. Ook kreeg de regering tijdens de genocide steun van talloze burgers. Uiteindelijk vielen meer dan 500.000 doden onder de Tutsi bevolking. De Tutsi’s waren verenigd in een verzetsbeweging: het Rwandan Patriotic Front (RPF). Deze RPF werd het middelpunt van de genocide. Tijdens dit alles kwam nog een andere speler ten tonele: Radio Télévision Libre des Mille Collines (RTLM). Dit radiostation speelde tijdens de genocide een cruciale rol. Het woord van de regering werd overgebracht naar burgers in heel Rwanda. De Engelse vertaling van de naam van het radiostation is ‘Thousand Hills Free Radio and Television’, wat verwijst naar de bijnaam van Rwanda: ‘Land of a Thousand Hills’. Het station begon direct na het ongeluk met racistische radio-uitzendingen, met als doel de bevolking op te jutten en de genocide te laten slagen. Het station kreeg financiële steun van Hutu extremisten, een aantal prominente ministers en zelfs de vicepresident van de Interahamwe.

Een uitzending van RTLM

Een gemiddelde uitzending van RTLM was niet anders dan die van een Nederlands radiostation. Zo werd tijdens de uitzending moderne popmuziek gedraaid, hoorden luisteraars internationaal nieuw en kregen ze sportuitslagen. Omdat deze vorm van radio niet veel voorkwam in het Rwanda van die tijd was het station met name onder jongeren populair. Hier lijkt niets mis mee, maar in dezelfde uitzending kregen  luisteraars tevens te maken met een combinatie van agressieve en racistische denkbeelden, gericht op de Tutsi gemeenschap. Het station werd geleid door drie radiomakers: Georges Ruggiu, Kantano Habimana en Valerie Bemeriki. Ruggiu was de internationale stem van het gezelschap. Hij kwam oorspronkelijk uit België en kwam pas drie maanden voor de genocide naar Rwanda. Kantano Habimana verspreidde de racistische ideologie van het station en Valerie Bemeriki bracht een zekere vrouwelijke charme, die ze combineerde met persoonlijke verhalen. Een gedetailleerd verslag van de personages vind je in een video (tekst en geluid in het Frans en Duits, Engelse interviews)

De strijd van RTLM en de bijbehorende terminologie

RTLM riep in haar uitzendingen een zwaar negatief beeld op van de Tutsi’s. Dit beeld komt sterk naar voren wanneer wordt gekeken naar de terminologie die tijdens de uitzendingen werd gebruikt. De Tutsi’s waren inyenzi; (kakkerlakken) ‘die uitgeroeid moesten worden’ Ook gebruikte men het begrip ‘werken’ wanneer het ging om het opruimen van Tutsi’s. In dezelfde geest zijn meer voorbeelden te noemen. De Inerahamwe werd geregeld aangehaald als een nobele militie en het Tutsi-verzet werd inkotanyi genoemd, een denigrerende naam voor de RPF. In de uitzending van 13 mei 1994 hoorde de luisteraars het volgende fragment:

“We must fight the inkotanyi. Finish them off . . . exterminate them . . . sweep them out of the country . . . because there is no refuge, no refuge then! There is none, there is none!”

Radio creëert racistische ideologie

De invloed van media op het gedrag van burgers is tot op heden veelvuldig onderzocht. Toch blijft het lastig om precies aan te geven in hoeverre RTLM verantwoordelijk was voor het geweld tegen Tutsi’s. In de dominante literatuur worden een aantal belangrijke verbanden aangehaald tussen RTLM en het toenemende geweld in Rwanda in 1994. Centraal hierbij staat de racistische ideologie die zich dankzij RTLM verspreidde over het land. Deze ideologie was essentieel om de genocide te laten slagen, ze maakte van een overheidsproject een landelijk streven. De Tutsi’s werden bewust neergezet als ongedierte, zodat burgers minder moeite zouden hebben om tot geweld over te gaan. Enkele statistieken bevestigen dit verband. In gebieden waar men veel naar RTLM luisterde, werd een directe toename waargenomen in het gebruikte geweld. Onderzoekers zagen bovendien een rechtstreeks verband met deelname aan de genocide. In sommige extreme gevallen zag men een geweldstoename van wel 12 tot 13% (in gebieden waar de radio regelmatig aanstond). Deze toename was te zien bij zowel milities (13-14%) als burgers die zich in het conflict mengden (10-11%).

Milo Rau and Hate Radio

Milo Rau maakte in 2011 een theatervoorstelling over de genocide in Rwanda. Een volledige (fictieve) uitzending van RTLM wordt door acteurs nagespeeld, terwijl publiek toekijkt. De drie radiomakers zijn in het stuk vertegenwoordigd. Van de voorstelling is daarna een documentaire verschenen. In de documentaire zijn interviews opgenomen met de radiomakers van destijds, waarvan één inmiddels weer op vrije voeten is. In de documentaire legt Rau uit dat de genocide als een democratische genocide kan worden gezien: ‘Voor 1989 was Rwanda afgesloten van de wereld, net als de Sovjet-Unie. Rond dat jaar begint men voor het eerst naar buiten te kijken en is democratie plotseling het nieuwe credo. De Verenigde Naties dringen eropaan dat de regering van Rwanda onafhankelijke nieuwsmedia in het leven roept. RTLM behoort tot deze groep. In 1994 blijkt hoe de overheid deze onafhankelijke nieuwsmedia kan bespelen. Daarom noem ik deze genocide een ‘democratische genocide’”. De documentaire is online te bekijken (Duits)