De Dom van Utrecht

Themamaand monumenten - De Dom van Utrecht kan zowel verwijzen naar de kerk als de toren, die immers ooit aan elkaar vastzaten. Het bekendste en hoogste gebouw van Utrecht was ooit onderdeel van een religieus complex rondom de bisschopszetel. Vanaf zijn bouw is de prestigieuze Dom altijd betrokken geweest bij religieuze en politieke twisten.

Utrecht als vroege centrum christendom

Gedurende de middeleeuwen nam de invloed van het christendom in Nederland langzaam toe. Vanaf ca. 1000 schoten christelijke heilige plaatsen als paddenstoelen uit de grond. Het centrale punt was de Sint-Maartenskerk in Utrecht. Rondom deze kathedraal, ingewijd in 1023 in het bijzijn van twaalf Duitse bisschoppen en de keizer van het Roomse Rijk, ontstond het Utrechtse Kerkenkruis. Dit was een complex van kerken, kloosters en aanverwante gebouwen rondom de Sint-Maartenskerk.

Bouw van de gotische Dom

In 1253 ging de Sint-Maartenskerk gedeeltelijk in vlammen op bij een grote stadsbrand. Al een jaar later begon men met de bouw van een nieuwe kathedraal. Dit zou bijna drie eeuwen duren; de verschillende delen werden een voor een verbouwd, aangezien de kerk nog wel in gebruik was. De laatste fases van de bouw verliepen traag vanwege gebrek aan geld en animo. Terwijl gedurende de veertiende eeuw het christelijk geloof op zijn hoogtepunt was, begonnen toen al de eerste scheurtjes zichtbaar te worden. De prediker Geert Groote bekritiseerde de megalomane toren, die slechts de ijdelheid van de makers weerspiegelde. Daarnaast financierden de opdrachtgevers de bouw van de Dom met aflaten.

Religieuze twisten

In de zestiende eeuw barstte de bom. Tijdens de beeldenstorm van 1580 moest de katholieke pracht en praal het ontgelden. Hoewel gematigde krachten binnen de Republiek der Nederlanden wel enige tolerantie wisten te bewerkstelligen, ging de Dom voortaan als protestantse kerk door het leven. Een korte uitzondering was ten tijde van de Franse bezetting in het Rampjaar 1672, toen weer katholieke misdiensten gehouden werden. Twee jaar later verwoestte een tornado het schip van de kerk, waardoor de kerk en de toren apart kwamen te staan. Katholieken en protestanten betoogden allebei dat de goddeloze misdiensten van de andere partij de oorzaak waren van deze ramp.

Domkerk Domtoren utrecht

Politieke betekenis

De Dom is tevens een belangrijke plaats geweest voor de aardse machthebbers. Karel V werd er benoemd tot Heer van Utrecht en kwam er samen met zijn ridders. Tevens sloten een aantal gewesten van Nederland in 1579 in het kapittelhuis van de Dom de Unie van Utrecht. Ten tijde van de Bataafse Republiek (1795-1801) verwoestte radicale patriotten adellijke wapenborden en grafmonumenten. Na de val van Napoleon kwam de toren in handen van de Nederlandse staat, terwijl de kerk aan de hervormde gemeente toeviel.

Architectuur en restauraties

De Dom is gebouwd in de gotische stijl die gedurende de late Middeleeuwen populair was. Kenmerkend zijn de hoge gewelven en grote vensters, de spitse bogen en weelderige versieringen. Net zo interessant als wat er wel is, is wat er nooit kwam. De gewelven en bekleding van de geveltoppen van het dwarsschip kwamen nooit van de grond, net als de streefpijlers en de luchtbogen. Sinds de storm van 1674 ontbrak het schip en herinnerde het puin, dat pas in de negentiende eeuw verdween, aan de onvoltooidheid van de Dom. In de tussentijd zijn talloze onderdelen restaureert en vervangen maar het middenschip is, ondanks diverse oproepen en ontwerpen, nooit meer herrezen.