De ideale stad: het ontstaan en de geschiedenis van Lelystad

Lelystad vierde in 2017 haar 50-jarig bestaan. Vol verwachting stroomden in 1967 duizenden polderpioniers naar de nieuwe stad, die het toonbeeld van de moderne stedenbouw moest worden. De geschiedenis van Lelystad is er een van deze mensen. Ze bouwden de stad van de grond af aan op en vonden haar in de jaren ’90 opnieuw uit.

Plan-Lely: drooglegging van de Zuiderzee

Aan het einde van de negentiende eeuw, in 1891, maakte ingenieur en waterbouwkundige Cornelis Lely een plan tot afsluiting en gedeeltelijke droogmaking van de Zuiderzee. Maar voor het plan-Lely, zoals het ging heten, was eigenlijk geen geld. Aan het begin van de twintigste eeuw werd de noodzaak om het plan toch uit te voeren plotseling groter. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog kampte Europa met een groot voedseltekort. Om dat tegen te gaan, wilde Nederland zelf haar voedsel verbouwen, maar daarvoor was meer landbouwgrond nodig. Tot overmaat van ramp overstroomden verschillende gebieden rondom de Zuiderzee in 1916. Om Nederland veiliger en beter zelfvoorzienend te maken, besloot de regering in 1918 met de Zuiderzeewet tot uitvoer van plan-Lely. De eerste polder die werd drooggelegd was het Wieringermeer in 1930. In 1932 werd de Afsluitdijk aangelegd, waardoor de Zuiderzee het IJsselmeer werd.

Polderen: landschapsplanning in de moderne tijd

Langzaam maar zeker werd het enorme polderproject tot uitvoer gebracht. De indeling van het nieuwe land werd tot in de kleinste details uitgedacht. In de Noordoostpolder, die in 1942 was drooggelegd, was een plan met verschillende dorpskernen op fietsafstand van elkaar bedacht. Maar Oostelijk Flevoland, tussen 1950 en 1957 drooggelegd, werd ontwikkeld in een tijd dat steeds meer mensen een auto hadden. Bovendien vond er een flinke schaalvergroting in de landbouw plaats. Dorpskernen voor kleine boeren waren alweer achterhaald, geloofden de projectontwikkelaars, omdat men gewoon de auto kon pakken naar een veel groter centrum iets verderop. De nieuwe tijd om een moderne stad: het idee voor Lelystad was geboren.

De perfecte stad

Lelystad was de eerste stad in de recente Nederlandse geschiedenis die vanuit het niets werd opgebouwd. Dat leidde bij haar ontwerpers tot wilde experimenten, groots optimisme en de wens om de ideale moderne stad te bouwen. Stedenbouwkundige Cornelis van Eesteren leverde in 1964 het eerste gewaagde ontwerp. Zijn plan voor Lelystad werd vooral gekenmerkt door de verhoogde dreven voor autoverkeer, de tunnels voor voetgangers en fietsers, en hoogbouw in het centrum. Voor het jaar 2000 moest Lelystad volgens Van Eesteren plaats bieden aan 100.000 mensen.

De Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP) verzette zich tegen het plan, dat vooral vanwege de verhoogde rijbanen erg duur zou zijn. Het tweede ontwerp in 1965, van een team externe stedenbouwkundigen op initiatief van de RIJP, was een aangepast en beter uitvoerbaar plan waarin sommige elementen uit Van Eesteren’s ontwerp behouden waren. De fietspaden en voetpaden waren bijvoorbeeld op verschillende niveaus gelegd zodat de weggebruikers geen last van elkaar zouden hebben.

De eerste optimistische jaren

Nadat de plannen in 1965 goedgekeurd waren, werd datzelfde jaar nog met de bouw gestart en werd Lelystad binnen een paar jaar uit de grond gestampt. Al op 2 oktober 1967 kregen de eerste bewoners van de nieuwe polderstad hun huissleutel. Lekker gemaakt door de verhalen over de ideale stad, de ruimte en de relatief simpel en goedkoop verkrijgbare woningen vertrokken vooral Amsterdammers massaal naar de polder. In 1977 telde Lelystad daardoor al meer dan 22.000 inwoners.

In de eerste tien jaar voldeed het snel groeiende Lelystad aan de doelstellingen van de ontwerpers. De inwoners hadden inspraak in de ontwikkeling. Zo werd snel na de komst van de eerste bewoners in 1970 het hypermoderne winkelcentrum Lelycentre geopend. Daar kon men recreatief ‘winkelen-nieuwe-stijl’, met alle winkels onder één dak. Dat populaire idee werd toegepast op veel meer diensten. Zo werd er geëxperimenteerd met gezondheidscentra, onderwijsgebouwen waarin kleuters en basisschoolleerlingen bij elkaar zaten, en kerken. In De Ontmoetingskerk kwamen bijvoorbeeld gereformeerden en hervormden samen en op de Middenschool was plaats voor leerlingen van elk niveau. Tegenwoordig lijkt dat allemaal de normaalste zaak van de wereld, maar 50 jaar geleden was Lelystad op dat gebied ontzettend vernieuwend.

Deceptie?

Toch was het ook behoorlijk behelpen in die eerste jaren. Openbaar vervoer was er bijvoorbeeld nog nauwelijks en vaak was er ook gebrek aan allerlei middenstandsdiensten die zich nog niet in de nieuwe stad hadden gevestigd. Hoewel er flink aan de weg werd getimmerd, was er weinig te doen. Daarover klaagden vooral Amsterdammers die de grote, drukke stad gewend waren. Ook bleek het ambitieuze plan dat automobilisten, fietsers en voetgangers elkaar niet tegen konden komen door de verschillende straatniveaus behoorlijk onhandig: de stad werd een doolhof. De komst van Almere in de jaren ’80 zorgde bovendien voor een stagnatie in de groei, terwijl Lelystad was gebouwd voor 100.000 mensen. De leegstand en verpaupering maakten het imago er niet beter op.

Het roer om: de nieuwe stad opnieuw uitgevonden

Al snel stond Lelystad niet meer bekend als het toonbeeld van de moderne stedenbouw of als de ideale stad. Samen met Almere werd Lelystad meermaals verkozen tot ‘lelijkste stad van Nederland’. Maar halverwege de jaren ’90 ging het roer om. Het stadscentrum en de omliggende wijken gingen op de schop. De verschillende rijbaanniveaus werden op veel plekken afgebroken en vooraanstaande architecten moesten de stad een nieuwe impuls en meer zelfvertrouwen geven. De geschiedenis van 50 jaar Lelystad laat zien dat ook een ‘perfecte’ stad die tot in de kleinste details is uitgedacht, zichzelf continu moet vernieuwen om de moderne tijd bij te kunnen benen.

Bronnen:

• NOS, ’50 jaar Lelystad: “Mijn schoonouders vroegen of ik ging emigreren”’
• Nieuw Land Erfgoed, ‘Het Plan Lely, 1886 – 1925: Zuiderzeeproject van Lely’
• Nieuw Land Erfgoed, ‘Lelystad ideale stad’
• Lelystad, ‘Geschiedenis’ 
• Flevolands Geheugen, ‘Zijn Almere en Lelystad lelijke steden?’

Afbeeldingen:

• Lelystad bijna gereed. Een richtingwijzer die naar woonwijken verwijst wordt geplaatst. 28 september 1967. Ron Kroon/ANEFO. (Public Domain) Bron: Nationaal Archief.
• Verkiezingen in Lelystad op twee juni aanstaande. 14 mei 1976. Rob Mieremet/ANEFO (Public Domain) Bron: Nationaal Archief.
• Lelystad bijna gereed. Een supermarkt wordt ingericht. 28 september 1967. Ron Kroon/ANEFO. (Public Domain) Bron: Nationaal Archief.